Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
33
haqlı olan əsil gözəl sənət‖, şeirini isə ―çoşqun musiqiyə malik olan romantik şeir‖ adlandırırdı 1 .
şairin məfkurə səhvlərinə güzəştə getməyən tənqidçilərdən idi. Bəzi məhdud ―solçuluq‖ meyllərinə baxmayaraq bu tənqid əsasən, xeyirxah tənqid idi. Cavid yaradıcılığına qayğıkeş münasibət H.Mehdinin 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi ―Ədəbiyyat və müasirlik‖ məqaləsində də çox aydın əks olunmuşdur. Bu məqalədə tənqidçi yazırdı ki, ―...Hüseyn Cavid kimi nadir ədəbi bir simanı mədəniyyət tariximizdən silib atmaq, ən azı ədalətsizlik və bəlkə də cinayət olardı. Biz ―Şeyx Sənan‖, ―İblis‖ və ―Səyavuş‖ əsərlərinin müəllifini heç bir vaxt və heç bir vəchlə düşmənlərimizə verə bilmərik. Hüseyn Cavid Azərbaycan xalqının oğludur. Onun poetik yaradıcılığı Azərbaycan xalqının milli sərvətləri xəzinəsinə daxildir. Bizim borcumuz Hüseyn Cavid irsinin düzgün qiymətini verməkdən ibarətdir. Biz bu irsə ehtiyat və qayğı ilə yanaşmalıyıq 2 .‖
Cavid haqqında son illərdə də bir sıra xüsusi məqalələr nəşr olunmuşdur. Böyük bir qismi ―Şeyx Sənan‖ın yeni quruluşda tamaşaya qoyulması münasibətilə yazılmış bu məqalələrdə, müxtəsər və ümumi şəkildə olsa da, şairin görüşləri, sənəti və Azərbaycan ədəbiyyatında tutduğu mövqe haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür. Məsələn, Əkbər Ağayev ―Hüseyn Cavid və onun ―Şeyx Sənan‖ əsəri‖ məqaləsində, haqlı olaraq, Cavidin inqilabdan əvvəlki əsərlərində və görüşlərində olan ziddiyyətləri o dövrün həyatında, real ictimai münasibətlərində olan ziddiyyətləri əlaqələndirir, şairin görüşlərindəki mücərrəd insanpərvərlik, qurtuluşu ümumi məhəbbət ideyasında görmək, fəlsəfi idealizmə qapılmaq, bədii dildə təbiiliyə, xəlqiliyə az fikir vermək kimi zəif tərəfləri göstərməklə bərabər, onun yaradıcılığının qüvvətli tərəfləri, əsas ideyaları haqqında da
1 Bax: H.Mehdi. ―Ədəbiyyat və sənət məsələləri‖, Bakı, Azərnəşr, 1958. ―Cavid haqqında bir neçə söz‖ məqaləsi. 2 ―Azərbaycan‖ məcmuəsi, 1959, № 1. 34
orijinal mülahizələr yeridir və bu nəticəyə gəlir ki, inqilabdan əvvəl ―Cavidi bir şair kimi düşündürən ən mühüm məsələlərdən biri sinifli cəmiyyətdəki ictimai bərabərsizlik, burjua hakimiyyətinin yaratdığı zülm və istismar məsələsi idi. Cavidin ilk şeirlərindən və pyeslərindən başlayaraq aydın hiss olunur ki, bu qüdrətli sənətkar sinifli cəmiyyətin, kapital hökmranlığının doğurduğu eybəcərlikləri, zənginlərin qudurğanlığını, yoxsulların hüquqsuzluğunu görüb duymuş və bu ziddiyyətin haradan, hansı səbəblərdən doğduğunu özü izah etməyə çalışmışdır. Onun bütün əsərlərində aydın hiss olunur ki, Cavid həyatın mənasını yaşayıb yaratmaqda, insanların dünyanın bütün nemətlərindən bolluca istifadə etməsində, bütün zövqlərin və gözəlliklərin insana tabe olmasında, bütün xalqların və millətlərin təntənəsinə nail olmaqda görürdü‖ 1
. Tənqidçi şairin bu arzularında olan müəyyən mücərrədliyi də göstərməyi unutmayaraq əlavə edir ki, ―lakin Caviddə həyata romantik bir münasibət var. O, dünyanın yalnız bir guşəsinə yox, bütün kainata nəzər salmaq, bir xalqı və ya milləti yox, ümumiyyətlə bütün bəşəriyyəti görmək və onun əhvalındakı (Cavidin öz anlayışına görə) xəstə olan cəhətləri göstərmək istəyirdi‖ 2 .
mülahizələr Cavidin görüşlərində həqiqətən mühüm yer tutan ümumbəşəri ideyaları və
onları doğuran
səbəbləri aydınlaşdırmağa kömək edə bilən mülahizələrdir. Lakin Əkbər Ağayev bu məqaləsində Cavidin 1905-ci il inqilabi ideyalarına münasibətini M.Ə.Sabir və M.Hadinin inqilaba olan münasibəti ilə eyniləşdirməyə çalışır ki, bu fikir ilə heç cür razılaşmaq olmaz. Tənqidçi yazır ki, ―Cavid köhnə həyat tərzini, mövcud ictimai quruluşu sarsıdan, kütlələrdə inqilabi şüuru və praktik inqilabi pafosunu alovlandıran 1905-ci il inqilabının yetişdirmiş olduğu Sabir və Hadi kimi sənətkarlarla
1 ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 1956, № 45. 2 Yenə orada № 44-45. 35
yanaşı olaraq, böyümüş bir hürriyyət fədakarı idi‖ 1 . Şübhəsiz ki, tənqidçi bu yerdə hissə qapılmışdır. Sabir 1905-ci il inqilabının doğurduğu qabaqcıl ideyaları və bu inqilabın təsiri ilə Cənubi Azərbaycanda alovlanan azadlıq hərəkatının qüdrətini, həmin inqilabın pafosunu əks etdirən bir sənətkar idi. Cavid isə 1905-ci il inqilabının zəif tərəflərini əks etdirən, ən yaxşı hallarda inqilaba ancaq sadəcə rəğbət bəsləyən bir sənətkar idi. 1905-ci il inqilabına münasibətdə Cavidi nəinki inqilabçı demokrat şair, Azərbaycan xalqının mübariz müğənnisi, realist Sabirlə, heç romantik şair Hadi ilə də müqayisə etmək mümkün deyildir. Hüseyn Cavidin sovet dövründəki yaradıcılığı haqqında müxtəsər şəkildə olsa da, 1957-ci ildə nəşr olunmuş ―Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi‖nin III cildində də bəhs edilmişdir 2 . Bunlardan başqa tənqidçi və sənətşünas Cəfər Cəfərov ―Azərbaycan Dram Teatrı‖ kitabının 1959-cu il nəşrində Cavidin əsərlərinin səhnə tarixini, şairin ideya və sənətkarlıq inkişafında Azərbaycan Dram Teatrının rolunu aydınlaşdırmış, yeri gəldikcə ―Maral‖, ―Şeyx Sənan‖, ―Şeyda‖, ―Knyaz‖ və ―Səyavuş‖ əsərlərinə qısa təhlil vermişdir 3 . Bütün bunlar
hamısı marksist tənqidimizin və
ədəbiyyatşünaslıq elmimizin Cavid yaradıcılığı ilə yenidən ciddi məşğul olduğunu və görüşlərində çox ziddiyyətli olan bu şairi düzgün başa düşməkdə oxuculara kömək etməyə çalışdığını göstərir. Bu kiçik monoqrafiyada isə məqsəd mümkün qədər Cavid yaradıcılığını bütün ziddiyyətləri ilə bərabər tədqiq etmək, onun ədəbiyyat tariximizdə tutduğu
mövqeyi müəyyənləşdirmək və xüsusilə Cavid şeirində müasir ideyalarla səsləşən cəhətləri aydınlaşdırmaqdır.
1 ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzeti, 1956, № 44-45. 2 Bax: ―Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi‖, III cild, Bakı, 1957, səh. 43, 45. 3 Bax: Cəfər Cəfərov. ―Azərbaycan Dram Teatrı‖. Azərnəşr, Bakı, 1959. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|