Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

57 

Katib: R. Hüseynov‖. 

Şair aprelin 10-dan oktyabrın birinə qədər Almaniyada olur, 

eyni zamanda, burada gözlərini və qara ciyərini müalicə etdirir. 

O, Parisə gedə bilmir. 

Bu  səyahətin  Cavidə  çox  müsbət  təsiri  olur,  onda  burjua 

cəmiyyətinə,  imperialist  fitnəkarlığına  qarşı  nifrəti  daha  da 

gücləndirir. 

Almaniya 

müşahidələri  Caviddə  kapitalist 

dünyasının 

çürüməsi 

haqqındakı 

inamı 

daha 

da 

möhkəmləndirir.  Burjua  əxlaqını,  imperializm  və  müstəmləkə 

zülmünü  təsirli  bədii  boyalarla  əks  etdirən  ―Azər‖in  bir  çox 

parçaları  və  ―Dəli  knyaz‖  əsərinin  mövzusu  bu  səyahətin 

nəticəsində  yaranır.  Şair  ―Azər‖dən  bəzi  parçaları  (―Qərbə 

səyahət‖,  ―Azad  əsirlər‖,  ―Mühacirlər  yuvası‖,  ―Nil  yavrusu‖) 

Berlində yazır. 

Vətənə qayıtdıqdan sonra Cavid ―Azər‖i davam  etdirməklə 

bərabər,  ―Knyaz‖  dramı  üzərində  çalışır  və  1929-cu  ildə  əsəri 

tamamlayıb  teatra  verir.  Əsər  müvəffəqiyyətlə  tamaşaya 

qoyulur. 

1930-cu  ildə  Cavid  cənubi  azərbaycanlıların  azadlıq 

uğrunda  mübarizəsindən  bəhs  edən  ―Telli  saz‖  dramını  yazır. 

Ümumiyyətlə  1929-1937-ci  illər  Cavid  yaradıcılığının  ən 

məhsuldar  dövrü  olur.  Şair  bir-birinin  ardınca  ―Səyavuş‖ 

(1933),  ―Şəhla‖  (1934),  ―Xəyyam‖  (1935),  ―İblisin  intiqamı‖ 

(1936)  və  başqa  əsərlərini  yaradır.  Cavidin  şəxsi  arxivi  əldə 

olmadığından  hələlik  onun  tərcümeyi-halı  haqqında  bu  qısa 

məlumatla kifayətlənmək lazım gəlir. 

 

2. ĠLK ƏDƏBĠ TƏCRÜBƏLƏRĠ 

 

Hüseyn  Cavid  şeir  deməyə  on  beş  yaşından  başlamışdır. 

1896-1900-cü  illər  arasında  ―Məktəbi-tərbiyə‖də  oxuduğu 

illərdə o, ―Gülçin‖ təxəllüsü ilə azərbaycanca və farsca bir sıra 

lirik  şeirlər,  qəzəllər  yazmışdır.  Bu  ilk  qələm  təcrübələrindən 

ikisi  azərbaycanca  və  ikisi  farsca  yazılmış  dörd  qəzəl  hazırda 

---

 

58 

Məhəmmədtağı  Sidqinin  arxivindədir.  Bunlardan  farsca 

yazılmış qəzəldə şairin lirik qəhrəmanı gözəlliyə pərəstiş edən, 

xəyalpərvər, sentimental bir gəncdir. O, Sənan kimi bir xristian 

qızına aşiq olub, uğursuz məhəbbəti üçun iztirab keçirir, özünü 

intəhasız  qəmlər  əlində  həlak  olan,  qəfəsə  salınmış,  qanadı 

yanmış bir bülbülə bənzədir: 

 

Dili-mən bürd besəd eşvə Məsiha nəfəsi, 

Çe künəm nist dərin şəhr məra dadrəsi! 

Əz sərəm mehr bütan dur nə gərdəd hər giz, 

Yek dəm aram nədarəd diləm əz bülhəvəsi. 

Qəmi-dilra beke quyəm, şüdəm əz qüssə həlak, 

Nə dili darəmü nə dilbəre fəryadrəsi. 

Dadəəm del məni-biçarə betərsa nəfəsi, 

Dil dərü dade dərin şəhr ziüşşaq bəsi. 

Gər mələk guyəməş in eşvə nə başəd bemələk,  

Həm dərin naz bəşər hiç nədidəst kəsi. 

Yusife del şödə məhbus becahe zənəxəş,  

Həm çü, yek bülbüle dil suxtə əndər qəfəsi. 

Gu be ―Gülçine‖ bəlakeş ke, nəbaşəd Məcnun, 

Nayəd əz məhvile Leylaye tö bange cərəsi

 1

. 

 

Tərcüməsi: 

İsa nəfəsli bir gözəl min işvə ilə mənim qəlbimi fəth etmişdir  

Nə edim ki, bu şəhərdə mənim bir dadrəsim yoxdur. 

Gözəllərin məhəbbəti heç vaxt başımdan uzaq ola bilməz. 

Bir dəqiqə də olsun ürəyim onun həvəsindən aram olmaz. 

Ürəyimin dərdini kimə deyim? Qüssədən həlak oluram. 

Nə ürəkdə tab-tavan var, nə də fəryadıma çatan bir gözəl. 

Mən biçarə könlümü bir tərsa qızına vermişəm, 

Ona bu şəhərdə çoxları aşiq olmuşlar. 

Əgər onu mələk adlandırsam, səhv olar: mələkdə belə işvə ola  

bilməz. 

                                                 

1

 Rəf, arx. 7 Q-3 (309) 

---

 

59 

Bu gözəllikdə bəşər hələ görünməmişdir. 

Ürəyimin Yusifi onun zənəxdanının quyusunda məhbusdur. 

Qəfəsdə məhbus olan, qanadı yanmış bir bülbülə bənzərəm. 

Başı bəlalı Gülçinə deyin ki, Məcnun olmaq fikrinə düşmə,  

Sənin Leylanın kəcavəsindən zəng səsi gəlməz. 

 

Yenə  farsca  yazılmış  və  ―Bazəm  həvaye  eşqe  ruxe  yar  dər 

sərəst‖ misrası ilə başlanan ikinci bir qəzəl də ruh, estetik zövq 

cəhətindən  eyni  məzmundadır.  Lakin  burada,  klassik  fəlsəfi 

qəzəllərdə  olduğu  kimi,  gənc  şair  zahidliyə,  tərkidünyalığa 

istehza  edir,  həyat  sevigsini,  insan  gözəlliyini  behişt  və  huri-

qılman əfsanəsinə qarşı qoyur: 

 

Bazəm həvaye eşqe ruxe yar dər sərəst, 

Dər surətəş çü surəte Yusif müsəvvərəst. 

Şəhbaze ovce təbe güşadəst balü pər, 

Ta seyre rahe eşq nümayəd beşeşdərəst. 

Yə’qubvar kəştə do çeşm zigiryə kur  

Dər eşqe Yusifi ke ruxəş mehrə ənvərəst. 

Əbrü hilal, sərvqədo mahtəl’əti  

Kəz şoleye ruxəş dile aləm münəvvərəst. 

Sərvəst qamətəş nə ke rəftar sərv nist, 

Lə’ləş zimey xoşəst yaqute əhmərəst. 

Çeşme xumaro rübudedu dil qərar səbr, 

Ahuye del şikare do çeşmə sitəmgərəst. 

Xəm gəşte qamətəm çü xəme zülfe on sənəm  

İn dil əsire türreye pürçine dilbərəst. 

Zahid! Nəsihəte tö nəyayəd bekar ma  

Mara ləbe nigar xoş əz abe kövsərəst. 

―Gülçin‖ra beheşt nəbayəd bövəsle yar, 

Kuyəş behişt, həm xodəş əz hur xoştərəst.

1

 

Tərcüməsi: 

 

                                                 

1

 Rəf. Arx, 1, Q-3 (409) 

---