Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
48
əsir olmaq istəməm. Əsir olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və yenə həqiqətdir. Əsarət zəncirinə bağlanmaq, o müləvvəs qeydini çəkməyə razı olmayıram‖. Cavid çirkin ―əsarət zənciri‖ dedikdə Əbdülhəmid irticasını nəzərdə tuturdu. Şairin tələbə ikən Türkiyədən yazdığı başqa məktublarda Əbdülhəmid istibdadını kəskin tənqid etməsi bu fikri çox aydın sübut edir. Bu məktubların birində Cavid Türkiyədə siyasi azadlığın, söz, fikir və vicdan azadlığının amansızcasına boğulduğundan bəhs edərək yazır ki, Türkiyədə ―istiqlala dair bir söz belə oxunması və qonuşulması pək məmnu olub, artıcaq mahaldır... Əcnəbi poçtları vasitəsilə azad ruhlu qəzet almağa mane olurlar... Ən irəli gəlmiş məktəblər əsgəri və tibbi məktəblərdir... Azad ruhlu müəlliflərin kitabları qadağandır. Qiraətxana yoxdur‖. Əbdülhəmid irticası dövründə din təbliği, təəssübkeş ruhanilərin fəaliyyət istdabdadın əsas dayaqlarından biri idi. Panislamizm təbliği geniş yayılmışdı. Bütün bunlar ölkədə müasirləşməyə, tərəqqiyə böyük əngəl olmuşdu. Mürtəce mətbuatda din və şəriətlə elmi bir növ barışdırmaq meylləri çox qüvvətli idi. Cavidin məktublarından aydın görünür ki, o bu mürtəce təbliğatın əleyhinə olmuş, din və şəriətlə elm və maarifin bir- birinə zidd, düşmən olduğunu hələ tələbəliyində dərk etmişdir: ―Əmmamə, came, məsəleyi-xilafətlə mədəniyyət, həmiyyət, tərəqqi kəlmələri bir-birinə qarışaraq məhəssilə təşkil edəcəyini və ya edə biləcəyini düşünərkən bütün-bütün bir xəyal, bir kölgə, bir namütənahilik və heçlik qarşısında bulunduğuma heç şübhə etmirəm... Heç bir şeyin göydən zənbil ilə nazil olacağına inanmıram‖. Məktublarının birində Cavid yazır ki, ―Türkiyədə iranlı və başqalarına şübhə ilə yanaşırlar‖. Bu ―şübhəli‖ ziyalılardan biri də Cavid idi. Məktublarında şair İstanbulda qafqazlı ziyalılarla yaxın, sirdaş olduğunu, daim onların mühitində dolaşdığını da tez-tez qeyd edir. Bu məktubların birində şair İstanbulda 49
Validəxanədə çoxlu qafqazlı tələbələrin yaşadığını, özünün də həmin Validəxanədə bir evdə kirayə ilə yaşadığını və hər həftənin cümə günləri qafqazlı yoldaşlarla birlikdə bir yerə toplaşıb qəzet oxuduqlarını yazır: ―Cümə
günləri arkadaşlarımız qafqazlılarla bir yerdə oluruq, ―Həblül-mətin‖ və s. qəzetləri oxuyuruq‖. Məktublarda Cavidin Türkiyədə olduğu illərdə daim öz vətəni haqqında düşündüyünü, mümkün qədər təhsili tez bitirib, vətənə qayıtmaq arzusunda olduğunu göstərən parçalar da çoxdur. Şair başqa ölkələrdən Türkiyəyə gəlib, tamamilə ―osmanlılaşan‖, ―türkiyəli olub gedən‖ və öz vətənlərini unudan ziyalılara, onların aqibətinə gülür, bu yolun yanlış olduğunu söyləyir. Q.Şərifova yazılmış bir məktubda deyilir: ―Burada mən 3-4 sənə qədər dəxi oxuya bilərəm... Lakin validəm, vətənim, vətəndaşlarım bütün-bütün unudulacaq bir hala gəlir. Şimdi burada minlərcə iş başında tatar, türküstanlı, qafqazlı və krımlı var ki, təhsillərini ikmal etdikdən sonra istanbullu... olub getmişlər. Bu, məncə pək gücdür... İndi əsil məqsəd vətənə xidmət, həm də
layiqincə xidmət etməkdir‖. Məktubun axırında şair öz dostundan xahiş edir ki, indidən ona vətəndə bir müəllimlik yeri tapsın ki, gələndə işsiz qalmasın. Türkiyədən yazılmış məktublarda həmçinin o zaman Cavidin dünyagörüşündə olan ziddiyyətlər, tərəddüdlər, şairin inqilaba münasibəti, maarif və mədəniyyət haqqında fikirləri də öz əksini tapmışdır. Məktublardan aydın olur ki, Türkiyədə olduğu illərdə Cavid 1905-ci ildən etibarən bütün Şərqdə, Asiyada və şərqi Avropada başlanan siyasi azadlıq hərəkatının, burjua-demokratik inqilabların böyük tarixi əhəmiyyətini və mütərəqqi rolunu aydın təsəvvür etməmişdir. O, ümumiyyətlə inkişaf üçün sadəcə maariflənməyi, mədəniləşməyi yeganə yol hesab etmişdir. Cavid vətəni Azərbaycanın parlaq gələcəyi üçün görüləcək işlərdən bəhs edərək yazırdı ki, ―Bizə yalnız məktəb lazımdır. Bütün inqilabati-mədəniyyə həp məktəb məhsuludur‖.
50
Cavid ümumiyyətlə Şərqin, o cümlədən də Azərbaycanın geriliyinin əsas ictimai səbəblərini görə bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, əsarətə və mədəni geriliyə səbəb ancaq şəriət, mövhumat və mollalardır. Buna görə o, məscidin dövlətdən ayrılması ideyasını müdafiə edir, ziyalıların başlıca vəzifəsini məktəblərdə dünyəvi elmləri əsaslandırmaqda görürdü: ―Bizim vəzifəmiz ancaq kiçik-kiçik məktəblər açmaq, riyaziyyat, təbiət, tarix, elmi-bəşər dərsləri oxutmaqdır, şəriət dərslərini isə mollalara buraxmaqdır‖. Bu illərdə Cavid gözü qarşısında cərəyan edən Türkiyə inqilabına da yabançı idi. Onun, Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizə aparan inqilabçı türk gənclərinə münasibəti aydın deyildi. Hətta Əbdülhəmidin süqutundan sonra da belə hesab edirdi ki, ―minlərcə ədəbsizliklərdə bulunan Əbdülhəmidi yıxan, məhv edən öz açdırdığı məktəblər oldu‖. Demək, əvvəlcə məktəb, maarif, təkamül, tərəqqi, sonra da inqilab! Cavid belə düşünürdü. O, mədəni tərəqqini ―bütün işlərin əsası, kökü‖ hesab edirdi. Cavidə görə, iranlıların və qafqazlıların əsarətdə, köləlikdə yaşamasının da yeganə səbəbi müasir mədəniyyətdən geridə qalmalarıdır. Bu nöqteyi-nəzər- dən də Cavid İranın və Qafqazın gələcəyini hələ bir 20-30 il çox qaranlıq görürdü: ―Bəndəniz iranlıların və Qafqazın hənuz mədəniyyətə yaxlaşmayan tərəflərinin gələcəyini 20-30 sənə qədər çox zəhmətli və qaranlıq görürəm. Neçin? — deyəcəksiniz. Çünki əsas yoxdur, əsas! Əsası, kökü bərkitmək üçün də yalnız evolyusion, qanuni-təkamülə ehtiyac vardır. İşdə əsas olmaz isə, inqilab heç bir fayda verməz. Fəqət bununla belə mən Qafqazın istiqbalını İrana nisbətlə daha ziyadə parlaq görürəm‖. Qafqazın istiqbalı haqqında bu sözləri dedikdə də Cavid heç də Qafqazdakı inqilabi hərəkatı deyil, burada maarif və mədəniyyət işlərinin İrana nisbətən daha irəli getdiyini nəzərdə tuturdu. Bu illərdə Cavidin görüşlərində ən ciddi nöqsanlardan biri Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|