Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
51
1905-ci il inqilabını, onun Şərqə təsirini, eləcə də Azərbaycan inqilabını düzgün qiymətləndirə bilməməsi, ölkənin istər şimalında, istərsə də cənubunda baş verən və bütün mədəni dünyanın diqqətini cəlb edən inqilabi hərəkata laqeyd qalması, hətta təkamül nəzəriyyəsini bu inqilabi hərəkata qarşı qoy- ması idi. Yeni əsri Cavid əsarət və cəhalət zənciri əleyhinə çevrilmiş ―həqiqət əsri‖, ―dövri-hürriyyət‖, ―zəmani-səadət‖ uğrunda mübarizə əsri adlandırırdı. Heç şübhəsiz ki, bunlar birinci rus inqilabından alınan müəyyən müsbət təsirlərin nəticəsi idi. Bununla belə Cavid belə güman edirdi ki, bu yeni həqiqət əsrini yaradanlar ellərin gücünü qollarında toplamış olan səttarxanlar deyil, ―evolyusion‖ tərəfdarı gimnazistlər olacaqdır. Türkiyədə oxuduğu illərdə Cavid böyük həcmli bir əsər yazmamışdır. Onun burada yazdığı əsərlər bir neçə lirik, sentimental şeirdən ibarət olmuşdur. Şairin vətənə qayıtdıqdan bir neçə il sonra Türkiyə həyatından yazdığı ―Uçurum‖, ―Afət‖ əsərləri də göstərir ki, o, İstanbulda onunla birlikdə ali məktəbdə oxuyan zadəgan balalarının həyatını bəyənməmiş, bu həyata kəskin tənqidi münasibət bəsləmişdir. Lakin Türkiyədə olduğu illərdə şair, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizə aparan inqilabçı gənclərə də yaxın olmamışdır. 1909-cu ildə Cavid Naxçıvana qayıdır. O burada hər nə qədər bir işdən yapışmağa səy edirsə də, müvəffəq olmur; əlacsız qalıb öz evində məktəb açır, müxtəlif səviyyəli şagirdlərə dərs deməklə keçinməli olur. 1900-1910-cu illərdə Caviddən xüsusi dərs alan görkəmli səhnə ustası, professor Rza Təhmasib şairin öz şagirdləri ilə həvəslə çalışdığını xatırlayır. 1910-cu illərdə Naxçıvanda ikən Cavid birpərdəli ―Ana‖ pyesini, ―Məsud və Şəfiqə‖ və bir sıra başqa şeirlərini yazır. ―Məsud və Şəfiqə‖ 1909-cu il dekabr ayında Bakıda ―Həqiqət‖ qəzetində nəşr olunur. 52
1911-ci ildə Cavid Tiflisə gedib, 1912-ci ilin axırlarına qədər orada qalır. Şair Tiflisdə də daimi bir iş yeri tapa bilmir, ancaq böyük qardaşının cüzi yardımı ilə yaşamalı olur. Vəziyyətin ağırlığına baxmayaraq, şair bu illərdə çox məhsuldar işləyir: ―Şeyx Sənan‖ faciəsi üzərində çalışır, ―Bir xatirə‖ adlı lirik poemasını, ―Öksüz Ənvər‖, ―Gecəydi‖ və bir sıra başqa şeirlərini yazır. Professor R.Təhmasib 1912-ci ildə Cavidin ona ―Şeyx Sənan‖ əsərindən bir neçə səhnə oxuduğunu söyləyir və 1911-12-ci illərdə Tiflisdə ikən ―Şeyx Sənan‖ əsəri ilə ciddi məşğul olduğunu, bu əfsanə ilə əlaqədar olaraq tez-tez monastıra getdiyini, orada rast gəldiyi qocalarla söhbət etdiyini xatırlayır. 1912-ci ildə Cavidin Tiflisdə olduğunu həmin ilin sentyabr ayında İsmayıl Həqqinin Tiflisdən Bakıya, Məhəmmədəli Sidqiyə yazdığı bir məktub da təsdiq edir. Məktubda deyilir ki, ―Hüseyn Cavid bu saat oturub qabağımda, onun nurani üzünə baxıb ləzzət aparıram. Sizə salam yetirir‖ 1 . Qori seminariyasını bitirib, uzun müddət Naxçıvanda, sonra da Tiflisdə müəllimlik etmiş, hazırda təqaüddə olan müəllim Xəlil Hacılarov da Cavidin 1911-12-ci illərdə Tiflisdə yaşadığını, işsiz olduğunu, tez-tez ona rast gəldiyini və həmişə də pərişan, qayğılı göründüyünü, maddi cəhətdən çox ağır vəziyyətdə olduğunu xatırlayır. 1912-ci ilin axırlarında Cavid yenə daimi bir iş yeri axtarmaq məqsədilə Gəncəyə gedir. Burada bir neçə aylığa müəllimlik yeri tapırsa da, az sonra işdən çıxarılır. Şair əlacsız qalıb, Gəncə dəmiryolunda mühasiblik edir. Cavidin Gəncədə mühasiblik etdiyini H. Zeynallı da bir məqaləsində qeyd edir. Cavidin öz ixtisasına görə daimi bir iş yeri tapa bilməməsi təsadüfi deyildi. Bu, hakim dairələr tərəfindən məktəblərdən azərbaycanlı müəllimlərin amansızcasına sıxışdırıldığı illər idi. Məsələn, 1912-ci ildə Naxçıvandan rus dili müəllimi Mirzə Cəlil Mirzəyev (Şürbi) Bakıya yazmışdı ki, ―Məktəbdən məni,
1 Rəf, arx. 25, Q-1 (30). 53
Mirzə Məhəmmədi və Mirzə Həbibi kənar ediblər... Məlum oldu
ki, Türkiyə-Rusiya davası münasibətilə bizdən bədgümanlıq var‖ 1
. Gəncədə mühasib olduğu aylarda Cavid ―Maral‖ faciəsi üzərində işləyib, 1913-cü ilin yanvarında əsəri tamamlayır. Faciənin birinci pərdəsinin remarkasındakı ―hadisə Qafqaz şəhərlərindən birində vaqe olur‖ sözləri də, çox güman, Gəncə şəhərinə işarədir. 1913-cü ilin əvvəllərində Cavid yenə Tiflisə qayıdır. Burada vaxtilə Mirzə Şəfi, M.F.Axundov və X.Abovyanın dərs dediyi binada yerləşmiş məktəbdə fars dili müəllimi vəzifəsini tutur. Şairin Tiflisə bu yeni səfəri uğurlu olur. Fevral ayında Tiflis gürcü şirkəti mətbəəsində onun 1910-cu ildə yazdığı ―Ana‖ pyesi, may ayında isə ―Şərq‖ mətbəəsində ―Keçmiş günlər‖ adlı ilk şeir məcmuəsi nəşr olunur. Bu məcmuənin ―Keçmiş günlər‖ adlandırılması təsadüfi deyildi. Burada şairin həqiqətən keçmişdə, 1905-1909-cu illərdə yazdığı bəzi şeirləri toplanmışdı. Kitabın sonunda belə bir təvazökar qeyd də vardı ki, ―Keçmiş günləri‖ şairanə bir nəzərlə gözdən keçirənlər şeirə bənzər dəyərli bir şey bulamazlar. Şu yarpaqlar yalnız hekayə və həsbhal tərzində qaralanmış bir takım parçalardır‖ 2 . Çox güman ki, ―Ana‖ və ―Keçmiş günlər‖i Cavid 1911-ci ildə Tiflisə gəlirkən nəşriyyata vermiş, ancaq əsərlər sonra, 1913-cü ildə nəşr edilmişdir. ―Keçmiş günlər‖ şeir məcmuəsinin axırında müəllifin həmin ildə çapa hazırladığı əsərlər haqqında məlumat verilmişdi. Bu əsərlər ―Maral‖ faciəsindən, ―Bahar şəbnəmləri‖ adlı şeir məcmuəsindən və sonralar ―Şeyda‖ adlandırılan ―Rəmzi‖ adlı faciədən ibarət idi. Arxiv materiallarından həmin ildə Cavidin nəşrə hazırladığı bu əsərlərdən ikisini çap olunmaq üçün Bakıya Orucov qardaşları nəşriyyatına göndərdiyini öyrənirik. 1913-cü ildə Məhəmməd Əsgərov Tiflisdən Suraxanıya, Məhəmmədəli Sidqiyə gön-
1 Rəf, arx. 25. Q-2(33) 2 H. Cavid. Keçmiş günlər, Tiflis, ―Şərq‖ mətbəəsi. 1911, səh. 24. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|