Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
17
Qaratay-Altunsaç kimi bir çox dramatik xətlər meydana çıxır. M.Cəfər onu da qeyd edir ki, Cavid dramaturgiyasında diqqəti cəlb edən sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, bu dramların çoxunda dramatik situasiya, hadisələrin təbiətinə uyğun olaraq, gah tədrici, gah da əksinə, müəyyən nöqtələrdə çox gərgin bir şəkildə inkişaf edir. İlk nəzərdə belə görünür ki, bu üsul tamaşaçıları həmişə intizarda saxlamağa mane olacaq. Lakin əksinə, Cavid faciə qəhrəmanının bu ani, xoşbəxt dəqiqələrini ümumi hadisələrlə elə üzvi surətdə bağlaya bilir ki, bu dəqiqələr tamaşaçıda daha gərgin vəziyyət və coşqun maraq oyada bilir. Cavidin səhnə əsərlərində dramatik gərginliyi, xüsusən lirizm və emosionallığı qüvvətləndirən cəhətlərə gəldikdə, M.Cəfər surətlərin mənəvi çırpıntılarının son dərəcə şairanə bir dillə verilməsini sənətkarlıq məziyyəti hesab edir. Cavid dramlarında mahnılara da çox yer verilmişdir, bunların bir çoxu dramaturqun müəyyən fəlsəfi fikirləri ifadə etmək məqamında istifadə olunur. Cavidin təqdim etdiyi obrazların dili ilə bağlı tədqiqatçının iradlarını müəyyən mənada haqlı saymaq olar: «Cavid dram sənətinin «hər tip öz dilində danışdırılmalıdır» kimi məşhur prinsipini demək olar ki, nəzərə almamışdır; o, xüsusən tarixi-fəlsəfi dramlarında tipləri eyni bir dildə, öz müəllif dili ilə danışdırmışdır. Cavid surətin yaranmasında mühüm şərtlərdən olan dili deyil, əhvali-ruhiyyəni, psixoloji xüsusiyyətləri əsas götürmüşdür ki, bu da birtərəfliliyə aparıb çıxarmışdır. Bundan başqa surətlərin dilində Azərbaycan tamaşaçısı üçün anlaşılmaz olan sözlərin tez-tez işlənməsi də Cavidin bəzi əsərlərinin dilini ağırlaşdırmışdır». M.Cəfər öncə qeyd etdiyimiz kimi, sonrakı illərdə də Cavid yaradıcılığı haqqında tədqiqatlarını davam etdirmiş, sanki «Hüseyn Cavid» monoqrafiyasında az toxuduğu yaxud heç toxunmadığı mövzulara müraciət etmişdir. 1962-ci ildə yazdığı və «Seçilmiş əsərləri»nin ikinci cildinə daxil etdiyi «Cavid haqqında söz» məqaləsində o, Cavid yaradıcılığına 18
ümumi bir nəzər yetirir və fikirlərini essevari bir şəkildə belə tamamlayır: «Cavid yaşayır. Bəs bu yaşamağın sirri nədədir? Qədim müdrik rəvayətlərin birində deyilir ki, üç şair arasında mübahisə olur, biri deyir: mən yaxşı şairəm, ikincisi deyir: yox, mən yaxşı şairəm, üçüncüsü deyir: əsil şair mənəm. Bu mübahisəni kəsmək üçün onlar bir vətəndaşa müraciət edirlər. Vətəndaş onlara belə bir sual verir:-Əvvəlcə mənə deyin görüm, siz nə yazırsınız və nə məqsədlə yazırsınız? Şairlərdən biri deyir:-Mən onunla fəxr edirəm ki, həmişə xoşa gələn şeir yazmışam, şeirlərimin gözəl, təsirli olmasına fikir vermişəm. İkinci şair deyir:-Mən isə onunla fəxr edirəm ki, həmişə xalqa həqiqəti demişəm, yalan yazmamışam. Üçüncü şair deyir:-Mən də onunla fəxr edirəm ki, həmişə məzlumların, əzilənlərin hüququnu müdafiə etmişəm. Vətəndaş hər üç sənətkarı dinləyəndən sonra deyir:-Ayrı- ayrılıqda deyə bilmərəm, üçünüz bir yerdə yaxşı şairsiniz! Cavidi yaşadan, sevdirən başlıca səbəb budur ki, onun yaradıcılığında hər zaman olmasa da, əksər hallarda, əsərlərinin çoxunda əsil şairə xas olan və tələbkar vətəndaşa xoş gələn bu məziyyətlərin üçü də birləşmişdir». 1982-ci ildə çap olunan «Cavidi xatırlarkən..» məqalələr və xatirələr toplusunda M.Cəfərin «H.Cavidin sənəti haqqında qeydlər» adlı böyük bir məqaləsi də təqdim edilir. Əslində, bunu kiçik bir monoqrafiya da adlandırmaq olar. Çünki bu yazıda qoyulan problemlər bir məqaləlik deyildir, müəllif burada H.Cavidin dil və üslub xüsusiyyətlərindən, bədii təsvir vasitələrindən, istifadə etdiyi poetik formalardan geniş söz açır, həm də bu yazı «Hüseyn Cavid» monoqrafiyasının beşinci fəslindən («Hüseyn Cavid
dramlarında sənətkarlıq xüsusiyyətləri») tamamilə fərqlidir. M.Cəfər Cavidin yaradıcılığının birinci dövründə «ənənəvi iki üslubluluğa» meyl etdiyini göstərir, şair bu illərdə (1905-1909) həm klassik qəzəl, məsnəvi, həm də şifahi xalq 19
şeir dili və üslubunda əsərlər yazmışdır. Türkiyədə olduğu illərdə (1906-1909) yazdığı şeirlərinin çoxunun dili çətin və ağırdır. Bu şeirlərin dili və üslubu o zamankı türk ədəbiyyatının Ə.Hamid, Cənab Şəhabəddin şeirinin dili və üslubuna yaxın idi. Şairin sonradan, Vətənə qayıtdıqdan sonra yazdığı şeirlərində dil nisbətən sadələşir, amma türk dilinin təsiri onun pyeslərində yenə də davam edir. Məsələn, 1912-ci ildə yazdığı «Maral» faciəsində, dil cəhətindən o, Türkiyə yazıçıları ilə az qala «bəhsə» girirdi. M.Cəfər haqlı olaraq qeyd edir ki, Cavidin özünəməxsus tam orijinal şeir dili və üslub xüsusiyyətləri «Şeyx Sənan» faciəsi ilə başlayır. «Bu faciə həqiqi şeir, poeziya dilində, son dərəcə zəngin, emosional dildə yazılmış bir əsər idi. Burada cümlə quruluşlarında sərrastlıq, cümlələrin bir-birinə münasibətlərindəki möhkəm məntiqi əlaqə, axıcılıq, sözə qənaət, yığcamlıq, üslubdakı qüvvət, kəskinlik xüsusilə diqqəti cəlb edirdi». Həm də Cavid bu əsərində mümkün qədər ərəb, fars tərkiblərini az işlətməyə çalışmışdır.M.Cəfərin doğru qeyd etdiyi kimi, «Şeyx Sənan»ın dilində və üslubunda Cavid klassik Azərbaycan şeir dili və üslubi ənənələrini əsas götürmüşdür. Lakin o, bu dil, üslub ənənələrini sadəcə təqlid etməmiş, mümkün qədər
onu zənginləşdirməyə, yeniləşdirməyə, müasirləşdirməyə, mənzum dram dilinə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. «Uçurum» faciəsində isə «Şeyx Sənan»a məxsus olan ifadəlilik, sərrastlıq görünməsə də, əsərin çox hissəsində şifahi xalq şeiri üslubu hiss edilir. M.Cəfər əsərin qəhrəmanlarından biri-Anjelin nitqinə diqqəti yönəldir:
Mən öncə bir mələkdim. Yüksəklərdə uçardım. Parlaq bir yıldız kimi Ətrafa nur saçardım. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|