Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. ―ġEYX SƏNAN‖ FACĠƏSĠ
97
Cəmilin Humaya münasibətində biz, Cavidin sonralar yaratdığı bir sıra başqa romantik qəhrəmanlarda olduğu kimi, məhəbbətin bir
növ ilahiləşdirilməsi, məşuqənin ideallaşdırılması, fövqəlbəşər insan dərəcəsinə qaldırılması hadisəsi ilə qarşılaşırıq. Cəmil məhəbbətə, o cümlədən qadın məhəbbətinə insanı dünyanın bütün əzab-əziyyətindən xilas edəcək, mühitdəki bütün vəhşi münasibətləri unutduracaq bir vasitə kimi baxır. Ona görə, çox təbiidir ki, Cəmil sevdiyini ―cənnət quşu‖ adlandırır, ona ―sən bəşər deyilsən, allah tərəfindən göndərilmiş şəfqətli, mərhəmətli bir mələksən‖ — deyir. Humayın incə ruhlu, gözəl insani münasibəti, qayğıkeşliyi, həssas, mərhəmətli olması Cəmilə fövqəlbəşər bir xüsusiyyət kimi görünür. Çünki belə insani münasibətlər onun idealıdır. Cəmil ilk dəfə məhəbbətinə qarşılıqlı cavab almadıqda ―eşq dərdindən‖ xəstələnir, yatağa düşür, qızdırmalı hallar keçirir, sayıqlayır. Bu da çox səciyyəvi haldır ki, Cəmilin Humaya olan məhəbbəti bəzi cəhətlərdən Şeyx Sənanın Xumara olan məhəbbətini xatırladır. Cəmil də, Sənan kimi fəzalara uçmaq istəyir: ―Ah, Humay! Gözəl mələk, lütf et, sövda pərisi kimi ağuşuma gəl... Bərabər uçalım. Burax, ruh bədəndən ayrılsın da, qol-qola uçalım, əl-ələ uçalım, dodaq- dodağa uçalım. Bu fəlakət zindanından xilas olub da qaçalım. Ucu-bucağı yox fəzalara qədər uçalım‖ 1 . Şübhəsiz ki, bu da ―fəlakət zindanı‖ olan ictimai mühitə, ―çulsuz-palansız uzunqulaqlar‖ mühitinə qarşı bir nifrət əlamətidir. Ancaq hər necə olsa, bu yenə də həmişə bir ayağı Leyli-Məcnun dünyasında olan bir romantik Şərq ziyalısının nifrətidir. Biz realist ədəbiyyatımızdan Cəmilin müasirləri olan fəxrəddinləri, səadət xanımları tanıyırıq. Onlar da yeni tipli, yeni ruhlu insanlardır. Onlar da ―fəlakət zindanına‖ nifrət edirlər, Hacı Səməd ağaların mühitindən narazıdırlar, bu mühitin məngənəsində sıxılırlar; lakin onlardan heç birində bu
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 136. 98
qara qüvvələrin hücumu cəmiyyətdən qaçmaq, tək-tənha yaşa- maq meyli doğurmur. Fəxrəddinlə Səadət xanım bir-birini sevirlər, lakin bu sevgi real sevgidir, məfkurə birliyindən, zövqlər birliyindən doğan sevgidir. Onlar hər ikisi köməkləşib xalqı maarifləndirmək, kənddə xəstəxana, məktəb açmaq haqqında düşünürlər, bağ salır, məktəbdarlıq edirlər. Onlardan heç biri ―ucu-bucağı yox fəzalara uçmaq‖ istəmir. Fəxrəddin onu əhatə edən qudurğan, kütbeyin ağalar mühitinə, avamlıq, cəhalət və mühafizəkarlığa tarixi şəraitin, iqtisadi, siyasi və mədəni geriliyin bir əlaməti kimi baxır. O, yeri gələndə, silahlanıb, yırtıcı düşmənlərdən özünü müdafiə etməyə hazırlaşır. Cəlil isə başqa cürdür. O, bərk ayaqda silaha əl atmaz, iş görmək əvəzinə, mücərrəd əxlaq dərsi verməyə başlayır. O nəinki insanlara, hətta, heyvanlara qarşı da silah qaldırmağa cəlladlıq, qaniçicilik hesab edir. İlk səhnələrin birində Cəmil meşədə bir ovçunun bir quşcuğazı güllə ilə vurub öldürdüyünü gördükdə deyir: ―Əcəba insanlarda bu cəlladlıq, bu xunxarlıq nə vaxta qədər davam edəcək?! (Əli ilə işarə edərək) Bir bu vicdansız hərifə deyən yox ki, bu günahsız quşcuğazı məhv etməkdə nə məna var? Bir az əvvəl zavallı daldan-dala qonaraq şakır-şakır ötüyordu. Ah, mərhəmətsiz cəllad, mədəni canavar! 1 ‖
şahidi olur. Lakin burada öldürülən ―zavallı quşcuğaz‖ deyil, kimsəsiz-arxasız, on yeddi yaşlı Maral, onun öz analığı, öldürən isə öz atasıdır... Bütün bu qanlı faciələri görə-görə Cəmil yenə də öz əxlaqi təkamül ideyasından əl çəkmir. O, arzu edir və gözləyir ki, dünyada insanlar arasında yalnız məhəbbət hökmranlıq edəcək, mərhəmətsiz cəlladlar, mədəni canavarlar da bu yol ilə kamilləşib həqiqi insan olacaqlar. Bu kiçik müqayisədə müəyyən dövrdə ədəbiyyatımızdakı romantizmlər realizmin heç olmazsa mühüm bir fərqi özünü
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 124. 99
göstərməkdədir: realist qəhrəman ən çətin şəraitdə belə əlindən gələni edir, çalışır, çarpışır, yaradır, romantik qəhrəman isə yalnız əlçatmaz gözəl arzularla yaşayır, bərk ayaqda həyatdan uzaqlaşır, sonsuz fəzalara doğru üz tutur... Cəmil bəydə olan əhvali-ruhiyyə, xarakter Cavidin sonralar yaratdığı bir sıra başqa romantik qəhrəmanlarına da aiddir. Bu tipli qəhrəmanlar istər yaradıcılığının birinci dövründə, istərsə sonrakı dövrlərində şair üçün yeganə ideal qəhrəmanlarmı olmuşdur? Buna hökm vermək olmaz. Ancaq bir həqiqət var ki, Cavid uzun müddət belə qəhrəmanlarla məşğul olmuşdur. Doğrudur ki, o bu qəhrəmanların qarşısında diz çökməmiş, səcdə etməmişdir; lakin yaradıcılığının birinci dövründə o, həyatda bunlardan başqa qəhrəman görə bilməmişdir.
―Şeyx Sənan‖, hər şeydən əvvəl, dini təəssübkeşliyə qarşı yazılmış qiymətli bir əsər idi. Əsərin məhz 12-14-cü illərdə qələmə alınması təsadüfi deyildir. Çünki, yuxarıda dediyimiz kimi, millətçilik və dini təəssübkeşlik xüsusən Zaqafqaziyada çox fəlakətlər törətmişdi. Bu mənfur təbliğat ―parçala və hökm sür!‖ siyasəti yeridən, Zaqafqaziya zəhmətkeşlərini daimi əsarətdə saxlamağa və onların azadlıq uğrunda mübarizəsini boğmağa çalışan çar hökumətinin və yerli istismarçıların əlində əlverişli bir silaha çevrilmişdi. Əsərin ortaya çıxdığı illərdə, bi- rinci dünya müharibəsinin yenicə alovlandığı dövrdə bu təbliğat beynəlxalq irtica ilə, imperialist müharibəsi ideyaları ilə də çox yaxından səsləşirdi. Zaqafqaziya bolşevikləri başda olmaqla cəmiyyətin bütün mütərəqqi qüvvələri millətçilik və dini təəssübkeşlik təbliğatına qarşı geniş mübarizə cəbhəsi açmalı olmuşdular. Zaqafqaziyanın, o cümlədən Azərbaycanın bütün qabaqcıl yazıçıları bu mübarizlər sırasında idilər. Nərimanovun hələ 1900-cü ildə nəşr etdirdiyi ―Bahadır və Sona‖, Cəlil
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|