Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
94
Təkcə Nadir bəy deyil, burjua-mülkədar mühitinin yetişdirdiyi yeni nəsil nümayəndələri Cəmil bəy, Humay, Aslan və Maral surətləri də mühafizəkarlığa qarşı çıxan yeni tipli insanlardır. Onlar turxanbəylər mühitində dolaşsalar da, əslində bu mühitin tələbləri, adət-ənənələri ilə deyil, başqa bir həyat, gələcək arzusu ilə yaşayan romantik gənclərdir. Onlardan heç biri mövcud quruluşu dəyişdirmək haqqında düşünmür, bu səviyyəyə çata bilmir; lakin hər necə olsa da, onlar müəyyən mənada yeni səciyyəli gənclərdir. Bu yeni xarakterlər içərisində dolaşdıqları mühitə, köhnə adət-ənənələr çərçivəsinə, ―çulsuz, noxtasız uzunqulaqlar‖ mühitinə, şəhər qazılarının əxlaqı və görüşü çərçivəsinə sığmırlar. Onlar köhnəliyi ayaqlayıb, yeni həyat yollarına çıxmağa can atırlar, yeni ailə qurmaq, köhnə adət-ənənələrdən ayrılmaq istəyirlər, lakin köhnəlik buna mane olur. Buradan da bu yeni nəslin faciəli həyatı başlanır. Bu nəslin nümayəndələri içərisində Cəmil bəyin taleyi dramaturqu ayrıca düşündürmüşdür. Ümumiyyətlə Hüseyn Cavidin romantizmini və onun romantik qəhrəmanlarının səciyyəsini yaxşı başa düşmək üçün Cəmil bəy surəti kifayət qədər təsəvvür verir. Mühafizəkar mülkədarlığa qarşı
qoyulmuş Cəmil
yeniyetmə, ―nəcib, incə ruhlu‖ maarifpərvər bir gəncdir. Əsərin remarkasında Cəmilin atası Turxan bəy ―qarnıyoğun‖, ―şişmanca‖ bir mülkədardır; Cəmil isə 27 yaşlı, ―zəif əndamlı, zəif vücudlu, incə ruhlu, həssas‖ gənc bir hüquqşünasdır. İkinci pərdədə gənc hüquqşünas öz atası və onun kimi köhnəpərəst, qoluzorlu, kütbeyin, zülmkar mülkədarlar haqqında deyir: ―Zor etmək deyil, insanı qəhr etmək belə onlarca əhəmiyyətsiz bir işdir‖. Cəmil özü isə, tamamilə əksinə, insanlıq aşiqi, həyat aşiqidir, sevmək və sevilmək üçün yaradılmış bir xilqətdir. Bu o deməkdir ki, dramaturq ata-oğulu şüur və əxlaqca fərqləndirdiyi kimi, zahiri portretləri ilə də fərqləndirir. Şübhə- siz ki, bu sadəcə bir ata ilə bir oğul arasında olan fərq deyil, 95
ümumiyyətlə müəllifin fikrincə yeni, mədəni nəsil ilə köhnə, mühafizəkar nəsil arasında olan bir fərqdir. Biz zəif vücudlu Cəmili sentimental romanların qəhrəmanları kimi daim məhzun, yorğun, fikirli, dalğın, düşüncəli görürük. O mümkün qədər insanlardan qaçmağa çalışır, təkliyi, tənhalığı sevir. Gənc hüquqşünasın ən yaxın həmdəmi kitablardır. Həmişə əlində kitab gəzdirir. Onun haqqında deyirlər: ―Cəmil kimsəyə qarışmaz, daim tək və kədərlidir‖. Biz başa düşürük ki, dramturq Cəmili şüurlu surətdə, müəyyən məqsədlə belə göstərmişdir. Axı onun bu romantik qəhrəmanı çox ağır şəraitdə, həmişə öz həmcinslərini qəhr etməyə hazır olan köhnə fikirli, zülmkar turxanbəylər mühitində yaşayır, bu mühiti bəyənmir. O, başqa bir mühit, başqa bir yaşayış arzu edir. Cəmil oxuduğu kitablardan olsa da, sabahın, özü kimi incə ruhlu, mərhəmətli insanların arzularına tam uyğun gələn mədəni bir həyatın xoş ətrini, rayihəsini duyur. Arzu edilən bu həyat isə hələ yoxdur. Belə olduğu halda Cəmil necə dalğın, fikirli və pərişan görünməyə bilər? Müəllifin fikrincə mühafizəkarlar mühiti məngənəsində sıxılan, mövcud cəmiyyətdən narazı qalan Cəmil bəy kimi mərhəmətli, ağıllı, ―incə ruhlu‖ adamlar məhz bu xasiyyətdə ola bilərlər. Yenə ikinci pərdədə Cəmili az-çox başa düşən tanışlarından biri, mühəndis Bəypolad ata ilə oğulu müqayisə edib, Cəmilə deyir: ―Siz bu dərəcədə məhzun olduğunuz halda, Turxan bəydə heç oylə bir hal görünmüyordu‖. Cəmil cavabında atasını belə səciyyələndirir: ―Onun qayğı ilə, sıxıntı ilə nə işi? O, yalnız kəndini düşünür, kəndi kefinə baxır. Hələ yazıyorlar ki, bu günlərdə evinə on yeddi yaşında bir gəlin də gətirmiş‖ 1 . Beləliklə, heç bir qayğı, heç bir sıxıntı bilməyən, yalnız özünü düşünən, öz kefinə baxan turxanbəylərə qarşı zəmanə yeni bir nəsil yetişdirmişdir ki, bunlar özlərini deyil, başqalarını da düşünürlər, ümumun səadətini düşünürlər, gözəl həyat arzusu ilə yaşayırlar. Belə bir həyat isə hələ yoxdur.
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri. səh. 122. 96
Buna görə də, özündən razı, xudpəsənd arsızlardan fərqli olaraq, onlar daim qayğılı, dalğın, düşüncəli, pərişandırlar; onlar daha çox tənhalığı sevir, mümkün qədər insanlardan uzaq olmağa çalışırlar. Dramaturq Cəmili bizə həmin bu nəslin bir nümayəndəsi kimi təqdim edir. Yenə başqa bir yerdə Bəypolad Cəmilə deyir: ―Bilirmisən, Cəmil! Sən bu əsr üçün deyil, bəlkə başqa bir zaman üçün yaradılmışsan. Hissiyyatın o qədər nəcib, o qədər ali ki, şu mühit səninçin pək dar, pək qaranlıqdır‖ 1 . Cəmillər turxanbəylər mühitində xoşbəxt ola bilmirlər, onlar özgələrini də xoşbəxt edə bilmirlər. Çünki irtica, mühafizəkarlıq onlardan qüvvətli çıxır, cəmiyyətin qara qüvvələri onları əzir, tapdalayır, susmağa məcbur edir. Dramaturq sarsıdıcı dramatik səhnələr vasitəsi ilə fikrinin reallığını sübut edir. Turxan bəy qısqanclıq üzündən gözəl Maralı güllə ilə vurub öldürür. Lakin cəmilləri, humayları, maralları bədbəxt edən, onların həyatını sarsıdıcı faciəyə çevirən yalnız turxanbəylərdirmi? Yox! Bu gənclərin faciəsi bir də onların öz görüşlərində, mənəviyyatlarında olan ziddiyyətlə əlaqədardır. Cəmil özünün fərdiyyətçiliyi, mərdümgirizliyi, pərişan xəyalları, puç olmuş şirin arzuları, başqa həyat həsrəti ilə müəyyən dərəcədə Qərbin romantik qəhrəmanlarını xatırladır. Lakin əslində o nə Çayl Harold, nə Manfred, nə də Karl Moordur. O, hər şeydən əvvəl, Şərqə, Şərq romantizminə, Azərbaycan romantizminə məxsus bir tipdir. Cəmil yenicə oyanmış Şərqin özünə məxsus keyfiyyətlərə malik romantik gənclərindən biri olmaqla bərabər, Şərqə xas olan ənənəvi sentimental, romantik əhvali-ruhiyyəyə malikdir. Məsələn, onun Humaya olan məhəbbətini alaq. Cəmil çadrasını atmış, savadlı, məlumatlı, tərbiyəli, həssas, insana mehriban olan gözəl Humayı sevir; ―sevir, həm də bir məcnun kimi‖, ənənəvi aşiqlər və eşq divanələri kimi...
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 124. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|