Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
142 
bölgəni ön plana çıxarmışlar. “Sadiqi külliyyatı”ndakı anonim təz-
kirədə isə bir çox şairlərin Rumi kimi təqdim olunması, həmin təz-
kirənin  Rumdan  (Anadoludan)  kənarda  yazıldığı  ehtimalını  yara-
dır.  Amma  anonim  müəllif  Osmanlı  ədəbiyyatının  bilicisi  olmuş, 
digər təzkirələrlə tanış olub onlardan bəhrələnsə də, bir çox hallar-
da tamamilə orijinal məlumatlar və nümunələr təqdim etmişdir. 
Araşdırdığımız bu anonim təzkirədə maraqlı məqamlar vardır 
ki, elmi auditoriya üçün önəm kəsb edəcəyini nəzərə alaraq onları 
ilk dəfə müqayisəli şəkildə verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 
Osmanlı şairlərini əhatə edən bu təzkirədəki məlumat və nü-
munələri dörd başlıq altında sistemləşdirmişik:  
1.
 
Digər  Osmanlı  təzkirələri  ilə  üst-üstə  düşən  şair 
bioqrafiyaları və örnək beytlər; 
2.
 
Bioqrafiyaların  və  nümunələrin  qismən  uyğun  olduğu 
maddələr; 
3.
 
Digər  təzkirələrdən  məlum  olan,  ancaq  anonim  təzkirədə 
orijinal beytləri təqdim olunan şairlər; 
4.
 
Başqa təzkirələrdə xatırlanmayan şairlər.  
Bu  şəkildə  sistemləşdirdiyimiz  məlumatlardan  nümunələrə 
nəzər salaq. 
Tədqiqata  cəlb  etdiyimiz  bu  əsərdə  elə  şairlər  də  vardır  ki, 
onlar haqqındakı məlumat və nümunələr müqayisə etdiyimiz təzki-
rələrlə  üst-üstə düşür. Məsələn,  Behiştinin nümunə kimi  verilən 4 
beytinə Əhdi Bağdadi təzkirəsində
225
 də rast gəlirik: 
 
Sarardup şirə döndürdi qəmün mən zərdsimayı, 
Rəqibi-gavi göstər gəl bəri seyr et təmaşayı. 
 
Bəzmə gəl bu gecə, ey aləmi-hüsnün mahi, 
Yoxsa yerdən gögədək incinürüz vallahi. 
 
 
                                                 
225
 Ahdi  ve  Gülşen-i  şuarası  (İnceleme-metin)  /  hazır.:  S.  Solmaz.  Ankara:  
2005, s. 226. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
143 
Səgi-kuyunladur bənüm cəngüm, 
Bilməzəm taşlarun niyə fırlar. 
   
Tənə durna diyü məclisdə sürur itsən sən, 
Başlar, ey ruhi-rəvan titrəməgə dir-dir tən. 
 
İkinci və üçüncü beytlər Qınalızadə Həsən Çələbinin təzkirə-
sində də vardır
226
. 
Əhməd paşa haqqında məlumat verən naməlum müəllif onun 
“müsahibi-padşah”  olduğunu  yazır  və  üç  beytini  örnək  olaraq 
verir. Beytlərdən biri Səhi
227
, Qınalızadə
228
 və Bəyani
229
 təzkirələ-
rində verilmişdir: 
 
Çini-zülfün miskə bənzətdim xətasın bilmədim, 
Key pərişan söylədim bu yüz qərasın bilmədim. 
 
İkinci beyt isə heç bir Osmanlı təzkirəsində öz əksini tapma-
mışdır: 
Sərvi-qədin dügməsidir şaxi-güli-gülzardə. 
Əşkimin pərvərdəsidir lalə gər kühsardə. 
 
Üçüncü  beyt  Ənvəri  təxəllüslü  şairin  Əhməd  paşanın  “Kə-
rəm” qəsidəsinə yazdığı təxmisdir. Təzkirəçi bu beyti yanlış olaraq 
Əhməd paşanın şeiri kimi təqdim etmişdir: 
 
İki dəstim dolu dəstimi sındırma bənim, 
Tutalum iki əlüm qanda imiş, qanı kərəm? 
 
                                                 
226
 Kınalızade  Hasan  Çelebi.  Tezkiretü‟ş-Şu‟arâ  /  haz.:  A.Eyduran.  (e-kitap), 
Ankara: s. 187. 
227
 Sehi Bey. Tezkire “Heşt-bihişt” / haz.: M. İsen. İstanbul: 1980, s. 55. 
228
 Kınalızade  Hasan  Çelebi.  Tezkiretü‟ş-Şu‟arâ  /  haz.:  A.Eyduran.  (e-kitap), 
Ankara: s. 113. 
229
 Beyani. Tezkiretü‟ş-şu‟arâ. / haz.: A.Eyduran. (e-kitap), Ankara: 2008, s. 16. 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
144 
Əhdi Bağdadi “Gülşəni-şüəra”nın Ənvəri maddəsində eyniy-
lə  bu  təxmisi  verir  və  bununla  bağlı  əhvalatı  nəql  edir:  “İttifaqən 
bir gün iki dəsti şərab ilə ol rind xaneyi-xaraba gedərkən subaşıya 
rast gəlür. Ənvayi-itab u ikaba müstəhaq olduqda həman bədihə bu 
beyti okıyı virür. Bu əşari-abdarun yüzi suyına xilas bulur. Məzkur 
beytin bir mısrai Əhməd paşanun “Kərəm” qəsidəsindəndür. Təz-
mini-xas  vaqi  olmışdur”
230
.  Qınalızadə  də  təzkirəsində  “mərhum 
Əhməd  paşanun  bu  misrasını  xub  təzmin  etdi”yini  bildirir,  Lətifi 
isə Ənvərinin bu təxmisinin birinci misrasını fərqli şəkildə təqdim 
edir: 
İki dəsti mey əlümdə sığma dəstümi urup, 
Tutalum iki əlüm qanda imiş, qanı kərəm
231
. 
 
Əslində Əhməd Paşaya aid (təxmis olunan) beytə Qınalızadə 
və Bəyani təzkirəsində rast gəlirik və aşağıdakı kimidir
232
: 
Qul günah etsə nola əfvi-şahənşah qanı, 
Tutalum iki əlüm qanda imiş, qanı kərəm. 
 
Üsküplü  İshaq  Çələbi  (?-944/1537  və  ya  948/1541)  haqqın-
dakı məlumat da çox qısadır. Sadəcə Şamda qazı və üləmadan ol-
duğu qeyd edilmişdir. Bu təzkirədə İshaq Əfəndinin Şama qazı ol-
ması  münasibəti  ilə  qələmə  aldığı  tarixi  beytə  rast  gəlirik.  Qeyd 
edək  ki,  bu  beyti  Lətifi,  Aşiq  Çələbi,  Qınalızadə
233
,  Bəyaninin
234
 
əsərlərində də görürük: 
                                                 
230
 Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin) / haz.: S. Solmaz. Ankara: 2005, 
s. 221. 
231
 Latifi.  Tezkiretü‟ş-Şu„arâ ve Tabsıratü‟n-Nuzamâ / haz.: R. Canım. Ankara: 
2002,  s. 181. 
232
 Kınalızade  Hasan  Çelebi.  Tezkiretü‟ş-Şu‟arâ  /  haz.:  A.Eyduran.  (e-kitap), 
Ankara: s. 112; Beyani - Tezkiretü‟ş-şu‟arâ. / haz.: A.Eyduran. (e-kitap), Anka-
ra: 2008, s. 16. 
233
 Kınalızade  Hasan  Çelebi.  Tezkiretü‟ş-Şu‟arâ  /  haz.:  A.Eyduran.  (e-kitap), 
Ankara, s. 129. 
234
 Beyani - Tezkiretü‟ş-şu‟arâ. / haz.: A.Eyduran. (e-kitap), Ankara, 2008, s. 18. 

---