Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 133 Müqəddimədə
- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi
Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 133 Müqəddimədə Sadiqi farsca və türkcə şeir yazan şairləri top- layan Caminin “Baharistan”, Əlişir Nəvainin “Məcalisün- nəfais”, Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra” və Sam mirzənin “Töhfeyi-Sami”sindən söz açır: “Lihəzə xub-alamlıq fars nuktə- pərdazları və mərğub-kəlamlıq türk süxənsazları bu cəmaət pəri- şanlığı cəmiyyəti içün və bu taifə cəmiyyəti pür-nişanlığı içün şa- yəstə məclislər və bayəstə məhfillər arastə və pirastə qılıbdurlar. Əvvəla Şeyxül-İslami Əbdürrəhman Camininq “Baharistan”ınınq bir rövzəsidur və yinə Əmiri-Kəbir Əlişirinq “Məcalisün-nəfa- is”idür və yenə Təzkireyi-Dövlətşahdur və yenə şahzadeyi-aləm və aləmiyanınq “Töhfeyi-Sami”sidür” 207 . Bunun ardından müəllif təzkirəçilik silsiləsinin pozulmaması üçün bu əsəri yazdığını bildirir: “Bu silsilə sər halqayi-intizamı bir-biridin üzülməsün diyü və bu təzkirələr sər-riştəsi pozulmasun diyü” 208 . Sadiqi təzkirəsini Əlişir Nəvainin “Məcalisün-nəfais” adlı təzkirəsindəki üsula və tərtibə uyğun olaraq səkkiz məclisə ayırdı- ğını və təzkirəsinin adını “Məcməül-xəvas” qoyduğunu da müqəd- dimədə qeyd edir. Müqəddimənin sonunda təzkirəsini dövrün hökmdarı Şah Abbasa ithafən yazdığını bildirir və ona dua edir. “Məcməül-xəvas”ın strukturu aşağıdakı kimidir: Birinci məcmə şairlik istedadı olan müasir paşahlar (12 şair); İkinci məcmə şahzadələr (8 şair); Üçüncü məcmə səltənət sütunu olan türklər (11 şair); Dördüncü məcmədə səltənət sütunu olan taziklər (33 şair); Beşinci məcmədə səltənət sütunu olan türklərin və taziklərin böyük övladları (15 şair); Altıncı məcmə peyğəmbər nəslindən olan şairlər (39 şair); 206 İsmayıl Hikmət. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi.II c. Bakı, s.89; Muradova M. Sadiq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı, 1999, s. 42. 207 Təzkireyi-Məcməül-xəvas be zəbani-türkiyi-çəğatayi. Təlif-i Sadiqiyi-Kitab- dar və tərcümeyi-an be zəbani-farsi be xameyi-Əbdürrəsul Xəyyampur. Təbriz, 1327, s.3. 208 yenə orada s.3. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 134 Yeddinci məcmə türk, fars və ərəb dillərində söz demək qüd- rətinə malik olub, ərəb və əcəmdə şöhrət tapmış 28 türk şairi; Səkkizinci məcmə əcəmin müasir fəsahət və bəlağət sahiblə- rindən olan 222 şair. Təzkirənin Əbdürrəsul Xəyyampur tərəfindən hazırlanmış mətnində 333 şair haqqında məlumat verilmişdir. Külliyyatda isə bu rəqəm 369-a çatır. Xatimədə Sadiq bəy Əfşar öz şeirlərindən bir neçə beyti nü- munə olaraq vermişdir. Təzkirənin xatiməsində özünün də əsərdə zikr etdiyi şairlər- dən kənarda qalmamasının məqsədəuyğun olmadığını bildirən Sa- diqi şeirlərinin “ərbabi nəzmə” çatması üçün bu hissədə bəzi beyt- lərini vermişdir. Sadiqi Nəvainin “Məcalisün-nəfais”inə maraq göstərmiş və ona müvafiq olaraq səkkiz bölmədən ibarət təzkirə yazmış və “Məcməül-xəvas” adlandırmışdır 209 . Ancaq Nəvaidən fərqli olaraq, Sadiqi təzkirəsində seyidlərdən və türk şairlərindən ayrıca bəhs etmişdir. Təzkirədə şairlər təxəllüslərinə görə deyil, adları əsasında sıralanmışdır. Digər təzkirələrdə olduğu kimi, bura- da da lətifələrə, rəvayətlərə rast gəlmək mümkündür. Ancaq şairlə- rin doğum və ölüm tarixləri əsasən verilməmişdir. Sadiqi bu kitab- da türk dili və ədəbiyyatını bütünlükdə ələ almış, mövcud üç ədəbi şivəsinin şairlərini tanıtmış və əsərlərindən örnəklər vermişdir 210 . Bəzi tədqiqatçılar təzkirənin azərbaycanca, bəziləri özbək-cığatay ləhcəsində, bəziləri isə cığatay-azərbaycan ədəbi dilində yazıldığı- nı irəli sürürlər. Prof. F.Köprülü Sadiq bəy Sadiqidən bəhs edər- kən yazır: “Türkcə şeirlərindən başqa cığatay ləhcəsi ilə şüəra təz- kirəsi yazması, azərbaycanlı şairlərlə bərabər, tanınmış Osmanlı və cığatay şairlərindən də bəhs etməsi, türkçənin müxtəlif ədəbi ləh- cələrini çox yaxşı bildiyinə və geniş mənası ilə türk mədəniyyətinə qiymət verdiyinə dəlalət edir” 211 . 209 Muradova M. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı, 1999, s.42. 210 Heyət C. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, 1993, s.62. 211 Köprülü F.Edebiyat araştırmaları. 2.c. İstanbul, 1989, s. 50. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 135 XVI-XVII əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış şairlərin hə- yat və yaradıcılığından bəhs edən bu təzkirə Şah Təhmasib, Sultan Məhəmməd Xudabəndə, Şah İsmayıl Xətai, Bəhram mirzə, Əlqas mirzə, Sam mirzə, Sultan İbrahim mirzə, Sultan Həsən mirzə, Sul- tan Mustafa mirzə, Füzuli, Şərif Təbrizi, Kəlbəli, Nəcati Rumi, Ba- qi Çələbi, Qəzali Təbrizi, Rami Ordubadi və başqaları haqqında məlumat verməsi baxımından dəyərlidir. Məsələn, bir azərbaycanlı şairin həyat və yaradıcılığı Sadiqi- nin qələmi ilə bu şəkildə təsvir olunmuşdur: “Pirqulu bəy – Yusif bəy Ustaclunun qohumlarındadır. Mərhum şahın zamanında Sultan Hüseyn mirzənin lələsi idi. Varlı adamdır. Şeir də yazır. Divan bağlamağa müvəffəq olub. Bu beyt onundur: Xətti-əksi görünür dideyi-giryan içrə, Mur xeyli güzəri düşdi məgər qan içrə. “Məcməül-xəvas”ı ədəbi əlaqələr tarixi baxımından qiymət- ləndirən f.e.d. C.Nağıyeva təzkirədə Şahinin Şah İsmayıla, Su- səninin Nəvaiyə cavablarını bu cəhətdən əhəmiyyətli olduğunu ya- zır 212 . Bundan əlavə, Sadiqi əsərində Orta Asiya şairləri ilə bəra- bər, Anadolu şairlərinə də yer ayırmışdır. Təzkirəçi əsərin birinci məcməsində Mühibbi təxəllüsü ilə şeir yazan Sultan Süleyman, türk şairlərindən bəhs olunan yeddinci məcməsində dövrünün “sul- tanüş-şüəra”sı sayılan Necati bəy və Baqi haqqında məlumat ver- mişdir. Sadiqi əsərində şairlərə tənqidi münasibətini də bildirmişdir. Məsələn, Məhəmməd bəy Məzaqidən bəhs edən təzkirəçi yazır: “...Hakimliyinin əvvəllərində dörd-beş yüz qızılbaş mücahidini qonşu ölkə ilə müharibədə qırğına verdi, təkcə özü sağ qaldı. Hə- qiqətən də o “şücaət və səxavət” sahibindən doğru bir söz eşitmə- dim. “Yalançının yaddaşı olmaz” məsəli doğrudur”. Sadiq bəy Əh- məd bəy Müşşərrəfin yaxşı şeir təbi olduğunu, lakin az məşğul ol- duğunu, istəsə yaxşı şeir deyə biləcəyini qeyd edir. Mir Hüzuri 212 Nağıyeva C. Azərbaycanda Nəvai. Bakı, 2001, s. 156. Yüklə 3,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|