28
mədən sahibinin
məlumatına görə 338300 537100 122000 200500
12000 120990
0
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 382000 556400 119500 184400
4000
124630
0
-
-
Emalatxanalar
mədən sahibinin
məlumatına görə 28000 130500 3500
13700
-
175700 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 21600 28500 3400
16200
4700
74400 -
-
Qazanxanalar
mədən sahibinin
məlumatına görə 16000 80600 10900 3100
-
110600 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 5400
12400 2800
3400
-
24000 -
-
Yaşayış binaları
mədən sahibinin
məlumatına görə 69300 179400 3300
20000
-
272000 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 69400 68800 15500 34900
5400
194000 -
-
Sisternlərin sayı
mədən sahibinin
məlumatına görə 19200 120700 3800
14600
-
158300 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 19000 47700 7200
23000
-
96900 -
-
Anbarlar
mədən sahibinin
məlumatına görə 60800 167000 9400
13400
-
250600 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 18600 20600 5200
11200
1900
57500 -
-
Boru kəməri
mədən sahibinin
məlumatına görə 26800 148500 8200 15200 -
108700 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 31800 40700 8800 11600
Müxtəlif qurumlar
400
93300 -
-
mədən sahibinin
məlumatına görə 28500 41100 9500 2100 -
81200 -
-
dağ-mədən nəz-in
məlumatına görə 19500 20200 4400 10500
Cəmi
1000
55600 -
-
mədən sahibinin
məlumatına görə 586900 140490
0
170600 282600 12000 245700
0
134600 259160
0
dağ-mədən nəz-in
məlumatına gərə 567300 795300 166800
295200
17400 184200
0
134600 197660
0
29
XX əsrin əvvəllərində Bakıya xarici kapital axını gücləndi və o, neft sənayesində artıq aparıcı mövqe
tutdu. Həmin vaxt öz caynaqlarını Bakı neftinə uzadan ingilis şirkətləri xüsusi fəallıq göstərdilər. 1893-1903-cü
illərdə ingilis sənayeçiləri Bakı rayonu müəssisələrinə 47 mln. rubldan artıq məsrəf qoymuşdular. 1902-ci ildə
Bakıda 39,4 mln.rubl kapitalı olan 11 ingilis müəssisəsi vardı. Neft sənayesinin inhisarlaşması və Abşeronun
neft ehtiyatlarının kapitalistlər, xüsusilə də əcnəbi kapitalistlər tərəfindən vəhşicəsinə istismarı kapitalist
sisteminin çürüməsinə, texniki tərəqqinin ləngiməsinə gətirib çıxartdı.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda neft çıxarılması həcminin kəskin enməsi səbəbləri aşağıdakılardır:
Birincisi — neft sənayeçiləri, xüsusilə də əcnəbilər neft ehtiyatlarının düzgün istismarında qətiyyən
maraqlı deyildilər. Hasilatın əsas üsulu fontan üsulu idi. Nəticədə demək olar ki, bütün sahələrdəki çoxsaylı açıq
fontanlar lay enerjisinin tükənməsinə və deməli, quyuların debitinin enməsinə səbəb oldu.
Məsələn, 1893-1902-ci illərdə açıq fontan üsulu ilə 924 mln. puddan artıq neft alınmışdı.
Neftlə birlikdə çıxan qazın miqdarı ümumiyyətlə heç yerdə qeydə alınmırdı. O, sadəcə neft hasilatına
əngəl kimi atmosferə buraxılırdı.
İkincisi — müasir qazma texnologiyası olmadığından kifayət qədər neft ehtiyatına malik olan quyularda
aşağı horizontlaradək qazımağa imkan yox idi.
Üçüncüsü — istismar sisteminin özü bu və ya digər üsulla yer səthinə çıxarılan neft ehtiyatlarının
mütəşəkkil utilizasiyasına imkan vermirdi.
Nəhayət, sonuncu və ən başlıca səbəb — neft sənayeçiləri (yerli və əcnəbi) arasında xüsusilə 1905-ci
ildən sonra başlanmış amansız rəqabət idi.
Bəzi neft şirkətlərinin neft hasilatını bərpa etmək cəhdləri nəticə vermədi. Təkcə 1910-cu ildə, 1909-cu ilə
nisbətən bütün Rusiya üzrə neftin ümumi hasilatının cüzi artması müşahidə edildi ki, bu da Yeni Suraxanı və
digər rayonlarda neft hasilatının sürətlə artması sayəsində mümkün olmuşdu.
Neft sənayeçilərinin Abşeronda quyuların sayını və onların dərinliyini artırmaq yolu ilə neft hasilatını
yüksəltmək cəhdi ona gətirib çıxartdı ki, quyuların orta dərinliyi və onların debiti bəzi hallarda artdı, həmçinin
ayrı-ayrı sahələr üzrə bütövlükdə hasilat da yüksəldi. Lakin quyuların debitinin bu artımı müəyyən həddə qədər
davam etdi, bundan sonra daha dərin quyuların qazılması sahəsindəki tədbirlərin heç biri müsbət nəticə vermədi.
hərçənd orta hesabla ildə 22-23 quyu qazılır, quyuların dərinliyi isə 133,0 sajendən artıq olmurdu.
Abşeronda neft hasilatının kəskin azalmasına gətirib çıxaran əsas səbəbləri sadalayarkən, biz mədənlərdə
açıq fontanların olmasını göstərmişdik. Neft sənayeçiləri maksimum fontan hasilatına nail olmağa can atırdılar,
çünki bu, qısa müddət ərzində çox böyük miqdarda, daha ucuz neft əldə etməyə imkan verir, həmçinin rəqib
üzərində asan qələbəni təmin edirdi. Daha sonra, hər bir açıq fontan neft sənayeçiləri və səhmdar şirkətlərinə
sərfəli birja əməliyyatları aparılmasına imkan verirdi. Buna görə də, ucuz neftdən və birja fırıldaqlarından
kapital toplayan neft sənayesi şirkətlərinin sahibkarları yataqların istismarında texniki rejimin ardıcıl təminatına
əhəmiyyət vermirdilər.
XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində digər ölkələrdə neft sənayesinin coşqun inkişafı və Rusiyada onun
qeyri-qənaətbəxş təşkili nəticəsində 1904-cü ildən sonra neft məhsullarının ölkədən ixracı xeyli aşağı düşdü.
Buna görə də xarici bazarlar uğrunda mübarizədə uğur qazanmaq şansları zəiflədi. Bütün bu amillər hamısı
birlikdə Bakıdan neft və neft məhsulları ixracatının məhdudlaşmasına gətirib çıxartdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, neft sənayeçiləri bir-birinin sahəsindən nefti sormaq üsulundan geniş istifadə
edirdilər. Bu məqsədlə qonşu sahələrin sərhədlərində qazma quyuları arasında məsafə kiçik olmaqla quyular
yerləşdirirdilər. Yer təkinin sərvətlərindən yalnız öz maraqları üçün istifadə etməyə can atan neft sənayeçiləri
quyuların sementləşdirilməsi üsullarını bir-birindən gizlədir, quyuların dərinliyi, qazma zamanı rast gəlinən
süxurlar barədə yanlış məlumat verirdilər. hətta Abşeron neft yataqlarının geoloji xüsusiyyətlərini hərtərəfli
öyrənmiş, Sankt-Peterburq Dağ-Mədən institutunun tələbəsi N.Sokolovskinin 1877-ci ildə təklif etdiyi yeni
jelonka konstruksiyası qazma alətini çıxarmadan quyuların dibinin təmizlənməsinə imkan verdiyi halda, bu
yenilik bir çox neftçıxarma firma və cəmiyyətlərindən gizli saxlanılmışdı. Sahibkarlar quyuların mexaniki
qazılmasının yeni, artezian quyuların qazılmasına oxşar üsuluna o qədər etibarsız yanaşırdılar ki, bu mütərəqqi
metod bir müddət tamamilə unuduldu. Qazma texnikasını bilən adamlar demək olar ki, yox idi və buna görə də
hamı eyni cür işləyir, yalnız öz iş təcrübəsinə əsaslanırdı. Eksperimentlərə xeyli əmək və vəsait sərf edirdilər.
Kapitalistlər, xüsusilə də əcnəbilər yerli azərbaycanlı ustalara saymazyana və inamsız yanaşırdılar. "Nobel
qardaşları şirkəti" və digər kapitalistlər başqa ölkələrdən qazma ustaları dəvət edirdilər. Çox vaxt bu ustalar
Bakıya gəldikdən sonra, onların hazırlıqsız olduqları aşkara çıxırdı, lakin bu onların yerli ustalardan
öyrənməsinə və təcrübə qazanmasına mane olmurdu.
Akademik İ.M.Qubkin Bakı mədənlərinin 1920-ci ilədək olan texniki vəziyyətindən bəhs edərək yazırdı:
"İri, ləng və baha başa gələn ştanq qazması, quyuların nuh əyyamından qalma jelonka ilə istismarı, faydalı iş
əmsalı son dərəcə aşağı olan buxar maşınının hökmranlığı, neftin saxlanılması üçün açıq torpaq anbarların
sonsuz sayda olması, qaz və yüngül neft fraksiyalarının çox böyük miqdarda itkiləri, fontanların öhdəsindən