26
1881-1909-cu illərdə dünya neft hasilatı ilə müqayisədə Azərbaycanda neft çıxarılması miqdarı cədvəldə
göstərilir:
Cədvəl 14
İllər
Dünya neft Abşeronda
İllər
Dünya neft
Abşeronda
hasilatı
neft hasilatı
hasilatı
neft hasilatı
1881
265000
41000
1896
964000
409000
1882
298000
51000
1897
985000
429000
1883
252000
60000
1898
1018000
490000
1884
288000
90000
1899
1078000
525000
1885
296000
116000
1900
1235000
604000
1886
352000
124000
1901
1384000
672000
1887
386000
168000
1902
1548000
644000
1888
409000
194000
1903
1639000
600000
1889
482000
207000
1904
1849000
620000
1890
632000
240400
1905
1823000
412000
1891
740000
289000
1906
1797000
454000
1892
723000
297000
1907
2216000
480000
1893
756000
345000
1908
2401000
468000
1894
739000
311000
1909
2532000
502000
1895
884000
401000
Beləliklə, Bakı neft sənayesi icra sisteminin ləğvi nəticəsində neft hasilatını kəskin sürətdə artırdı.
Əgər 1871-ci ildə Abşeron yarımadasında maksimum neft hasilatı 1165285 pud idisə, icarə sisteminin
ləğvindən dərhal sonra çıxarılan neftin həcmi kəskin surətdə artmağa başladı. Rəqəmlər aydın göstərir ki,
Azərbaycan sənayesi 30 il ərzində neft hasilatını 576 dəfə artırmışdır.
Bu cür kəskin sıçrayış həmin dövr üçün çox diqqətəlayiqdir, belə ki, o zaman həmin dövr üçün qabaqcıl
texnika və texnologiyaya malik xarici kapitalist ölkələri Azərbaycanın neftçıxarma sənayesindən xeyli geridə
qalmışdılar. Dünya neft hasilatının yarıdan çoxunu verməklə Bakı hətta Şimali Amerika kimi qabaqcıl ölkəni
çox-çox geridə qoydu.
Cədvəl 15
Sıra
№-si
İllər
Bütün mədənlərdə
çıxarılan neftin
ümumi
miqdarı
Sıra
№-si
İllər
Bütün mədənlərdə
çıxarılan neftin
ümumi
miqdarı
1
1871
1165285
26
1896
408800000
2
1872
1395114
27
1897
49200000
3
1873
3900000
28
1898
490943348
4
1 874
5350000
29
1899
525247415
5
1875
500000
30
1900
603763812
6
1876
1906000
31
1901
671576263
7
1877
10557386
32
1902
643077585
8
1878
14929870
33
1903
601546524
9
1079
2156231
34
1904
621328705
10
1880
201264
35
1905
414106378
11
1881
40474731
38
1906
454869646
12
1882
50507723
37
1907
479536533
13
1883
60375970
38
1908
472371452
14
1884
90229915
39
1909
506445019
15
1885
115500000
40
1910
502519388
16
1886
123500000
41
1911
463203091
17
1887
167868759
42
1912
481792358
18
1888
194341955
43
1913
463603743
19
1889
20700000
44
1914
489300000
20
1890
240400000
45
1915
450800000
27
21
1891
289600000
46
1916
476900000
22
1892
296500000
47
1917
403500000
23
1893
344700000
48
1918
188100000
24
1894
311153000
49
1919
210100000
25
1895
401200000
50
1920
155800000
"Amerikanın işi bitdi!" — Karl Marvin özünün "Predstonşii potok russkoy nefti" kitabçasında belə
yazırdı. ABŞ-ın bütün 25 min neft quyusundan sutkalıq hasilat 1885-ci ildə 260 min qallon, yəni 24375 pud idi.
Marvin yazırdı: "Bu rəqəmləri H.Tağıyevin quyusunun bir sutkada verdiyi 260 min qallon neftlə müqayisə edin.
Bundan sonra "Hər şeyin yaxşısına malik ölkə" olan Amerika başını aşağı dikə bilər. Amerikanın işi bitdi".
"Nobel qardaşları şirkəti"nin 15 saylı quyusu 595 fut dərinlikdən nəhəng miqdarda — sutkada 73 milyon
qallon (6,9 mln.pud) neft verməyə başlayanda bütün kapitalist dünyası, neft maqnatları Bakı neft mənbələri
barədə xüsusi heyranlıqla danışmağa başladılar. Amerika qəzetləri öz məqalələrində bu quyudan bəhs edərkən
yazırdılar ki, bu quyu Amerikada olsaydı, təkcə onun vasitəsilə ümumi götürüldükdə milyonlarla dollar əldə
etmək olardı.
XIX əsrin 70-ci illərində Abşeronun neft mədənlərində olmuş bəzi Amerika və ingilis səyyahları öz öl-
kələrinin qəzetlərində sübut etməyə çalışırdılar ki, Bakı nefti tükənir. Təxminən 10 il ötdükdən sonra isə onlar
artıq belə deyirdilər: "Bu müddəa yanlışdır və elmi cəhətdən əsassızdır. Əlimizdə danılmaz tarixi məlumatlar
var ki, hələ 2500 il öncə Abşeron yarımadasından başqa yerlərə neft aparılırmış... Güman etmək çətindir ki, 5
mil
2
sahədəki 5000 quyu 1 və ya 2 il ərzində 1600 mil
2
sahədə bütün nefti çıxara bilsin. Beləliklə məlum olur ki,
tükənən Bakı nefti yox, Amerika neftidir".
Azərbaycanın neft sənayesində ikinci, ən uzun sürən iqtisadi böhran 1902-ci ildə başlandı, bu bir çox
xırda və orta sahibkarların müflisləşməsinə gətirib çıxardı.
Azərbaycan neft sənayesində ikinci böyük böhranın bu mərhələsində hasilatın bütünlüklə enməsi 1902-ci
ilin ilk günlərindən başlandı ki, bu da öz növbəsində çar Rusiyasının ağır sənayesinin bir çox sahələrində isteh-
salın kəskin azalmasına səbəb oldu. Böhran Bakı neft mədənləri və zavodlarında neft hasilatı və emalının
müvəqqəti dayanmasına gətirib çıxardı. 1905-ci il hadisələri böhranı kəskinləşdirdi və uzatdı.
Cədvəl 16
Bakıda 1905-çi il milli münaqiĢəsi nəticəsində neft mədənlərində
yaranmıĢ vəziyyət
dağıdılmış quyuların sayı və aylıq hasilat
sayı
hasilat tonla
sayı hasilat tonla
Balaxanı
408
67,639
194
33,696
Sabunçu
405
170,150
205
92,346
Ramana
94
63,893
104
71,969
Bibiheybət
118
137,034
80
98,207
Zabrat
1
102
-
-
Cəmi
1026
438818
583
296,218
Çar agentlərinin qızışdırıcı erməni-azərbaycanlı qırğını neft sənayesində hərc-mərclik və anarxiya yaratdı,
uzun müddət bir çox quyuların qazılmasını dayandırdı və işləyən qazma quyularını dağıdaraq, aylıq hasilatı
aşağı salaraq neftli layların su ilə dolmasına səbəb oldu. Böhran demək olar ki, 1906-cı ilin sonunadək da- vam
etdi və bunun nəticəsində təkcə Bakının 4 köhnə neft rayonunda 231,4 mln. pud neft itirildi.
Cədvəl 18
Yanğın nəticəsində dəymiĢ ziyan
(müxtəlif mənbələrin hesablamalarına görə)
Balaxan
ı
Sabunçu Ramana Bibiheybə
t
Zabrat Cəmi
Dağıdıl
mış
neftin
qiyməti
Cəmi
Buruqların sayı