79
zılıq yaradırdı. 1900-cü ilin noyabrında Krasnavodskda yükda-
ş
ıyan fəhlələrin tətili başlamışdı. Artıq dekabrın əvvəllərində
bu tətil dayandırılmışdı. Buna baxmayaraq onlar sahibkarları
bir neçə güzəştə getməyə məcbur edə bilmişdilər. Orta Asiya
siyasi məhbusların sürgün yerinə çevrilmişdi. Birinci rus
inqilabı ərəfəsində Rusiyada inqilabi hərəkat genişləndikcə
siyasi görüşlərinə görə Orta Asiyaya sürgün olunanların sayı
artırdı. Hətta yerli hakimiyyət orqanları buraya sürgün
edilənlərin sayca artmasından narazılıqlarını bildirirdilər.
1902-1903-cü illərdə Orta Asiyada gizli sosial-demok-
rat təşkilatları yaranmağa başlamışdı. Gizli iş aparan sosial-
demokratların əksəriyyəti buraya sürgün olunan ruslardan
ibarət idi. Qafqaz sosial-demokratlarının Bakı komitəsinin
mətbəəsində hökumət əleyhinə nəşr olunmuş vərəqələri Bişkek
şə
hərində yayan Ponomaryov və Oleynikov həbs edilmişdilər.
Qazax və qırğız dilini bilən Berezovski hökumət əleyhinə əhali
arasında təbliğat aparırdı.
Mərkəzi Asiyanın türk əhalisi bütün siyasi hüquqlardan
məhrum edilmişdilər, ən yaxşı torpaqlar əllərindən alınmış ənə-
nəvi istehsal üsulu, sosial struktur dağıdılmışdı. Müstəmləkəçi
hökumət qarşılarına bu bölgənin ruslaşdırılması məsələsini
qoymuşdular. Bununla bərabər, XX əsin əvvəllərində milli
azadlıq hərəkatı yeni mərhələyə qədəm qoyur. Azadlıq hərəka-
tında əsas yeri milli ziyalılar tuturdular. Onların möhkəmlən-
məsi XX əsrin əvvəllərində siyasi partiyaların yaranmasına gə-
tirib çıxartdı.
nqilab ərəfəsində Rusiyanın mərkəzində olduğu kimi
Volqaboyu, Sibir və Krımda da ictimai-siyasi vəziyyət mürək-
kəb idi. Çar hökuməti bu regionların xalqlarını siyasi, iqtisadi
və milli əsarət altında saxlayırdı. Bu regionlarda da sosial-
demokrat dərnək və təşkilatlarının yaradılmasına başlanmışdı.
Sosial-demokratlar çarizmə qarşı mübarizədə fəhlə və kənd-
liləri birləşməyə çağırırdılar. Milli-azadlıq hərəkatının yüksə-
lişi fəhlə və kəndli hərəkatının güclənməsi ilə əlaqədar idi.
80
Çarizm milli-azadlıq hərəkatına qarşı mübarizədə cəza tədbir-
lərini gücləndirir, milli burjuaziya isə milli-azadlıq hərəkatını
öz məqsədinə tabe etməyə can atırdı. Milli burjuaziya müt-
ləqiyyətlə sövdələşmək yolu ilə muxtariyyət almaq və yaxud da
iqtisadi və siyasi xarakterli güzəştlər əldə etmək ümidində idi.
XX əsrin əvvəllərində aqrar ölkə olan Rusiyada quraq-
lıqlar başlamış, şəhərlərdə ərzaq məhsulları, istehlak malları tü-
kənmiş, qıtlıq başlamış, nəticədə xalqın vəziyyəti xeyli pis-
ləşmişdi. Böhran nəticəsində üç yüzdən artıq zavod və fabriklər
bağlanmış, yüz minə qədər adam işsiz qalmışdı. Ölkə iqtisadiy-
yatındakı feodalizm qalıqları da fəhlələrin həyat şəraitini
ağırlaşdırırdı. Ölkənin iqtisadi və siyasi inkişafını ləngidən bu
maneələrin aradan qaldırılması fəhlə sinfinin əsas vəzifəsinə
çevrilirdi. Ölkənin milli ucqarlarında iqtisadi və siyasi inkişaf
getdikcə daha çox ləngiyirdi, çünki Rusiyanın mərkəzinə
nisbətən burada feodalizm qalıqları daha çox idi. Milli ucqar-
ların mütərəqqi inkişafı yolunda bu əngəllərin aradan qaldırıl-
ması cəmiyyətin zəruri tələbatına çevrilirdi.
Fəhlələrin, kəndlilərin və qeyri-rus xalqlarının heç bir
siyasi hüququ yox idi. Mülkədarların, kapitalistlərin zülmü,
milli zülm Rusiyada sinfi ziddiyyətləri xeyli kəskinləşdirmişdi.
1900-1904-cü illərdə fəhlələrin bütün ölkədə başlanan geniş
tətil mübarizəsi və kəndlilərin çıxışları inqilabın yaxınlaşdı-
ğ
ından xəbər verirdi. 1904-cü ilin yanvarında başlanan rus-
yapon müharibəsi Rusiyanın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Bu
məğlubiyyət nəticəsində II Nikolay xalq qarşısında öz nüfu-
zunu itirir. Rus dövlətinin iqtisadi quruluşu pozulur, bahalıq
artır, vergilər yüksəlir, onsuz da fəhlələrin az olan əmək haqqı
daha da azalır. Beləliklə, rus hökuməti nüfuzdan düşür,
inqilabçıların isə çoxdan gözlədikləri şərait yetişir.
1905-ci il yanvarm 9-da Petroqradda baş verən qanlı
hadisələr qısa zamanda Rusiyada, çarizmin milli müstəmləkə-
lərində, o cümlədən Orta Asiya, Volqaboyu, Sibir və Krımda
81
inqilabi fırtınanın baş qaldırmasına, milli-azadlıq hərəkatının
geniş vüsət almasına səbəb oldu.
1905-ci il inqilabından sonra Rusiyada başlanan inqilabi
hərəkat milli ucqarların bütün bölgələrinə sirayət etdi. Bu
bölgələrin qabaqcıl ziyalıları hürriyyət və maarif yoluna cəlb
olundular. Bakıda, Daşkənddə, Səmərqənddə, Kazanda, Alma-
Atada, Həştərxanda, Krımda türk dünyasının digər bölgələrində
milli və dini məsələlərə dair kitablar, kitabçalar, publisistik
yazılar dərc olunmağa başladı. Birinci rus inqilabı Orta
Asiyada, Volqaboyunda və digər bölgələrdə baş verən inqilabi
hərəkata, milli və dini oyanışa təsir etdi. Hürriyyət abı-havası
imperiyanın sərt qanunlarmı xeyli yumşaltdı, ölkədə söz, mət-
buat azadlığına zəmin yaranmasına səbəb oldu. Qazax, özbək,
türkmən, tatar yazıçıları və publisistləri ana dilində mətbuat
orqanları yaratmağa imkan tapdılar. Daşkənddə 10 adda, Sə-
mərqənddə 5 adda, Alma-Atada 6 adda, Kazanda 9 adda mət-
buat orqanları nəşr olundu. nqilab havası partiyaların, cəmiy-
yətlərin, dərnəklərin fəaliyyəti üçün şərait yaratdı. Başqa sözlə,
inqilab türk xalqları arasmda milli oyanışa güclü təkan verdi.
Daşkənddə, Buxarada, Xivədə, Həştərxanda yerli bəy və
xanlarla yanaşı, çar üsul-idarəsinə qarşı mübarizə gücləndi.
1905-ci ilin yazında Orta Asiya və Volqaboyunda
kütləvi kəndli hərəkatı başladı. Kəndli hərəkatının genişlən-
məsindən qorxuya düşən mülkədarlar çar qoşunları tərəfindən
mühafizə olunmaq üçün şəhərlərə qaçır, çardan və qubernator-
lardan xahiş edirdilər ki, kəndli hərəkatının qarşısını almaq
üçün bölgələrə əlavə qoşun hissələri göndərsinlər. Çar höku-
məti kəndli çıxışlarını yatırmaq üçün kəndlərə kazaklar və əs-
gərlər göndərirdi. Çar qüvvələri tərəfindən öldürülən, döyülən
və işgəncə verilən kəndlilər mübarizəni dayandırmırdılar. On-
lar fəhlələr tərəfindən müdafiə edilirdilər. Çar hakimiyyət or-
qanlarının sənaye mərkəzlərindən sürgün etdikləri inqilabçı
fəhlələr çarizmə və mülkədarlara qarşı mübarizədə kəndlilərə
yardım edirdilər. Hələ xeyli dərəcədə kortəbii xarakter daşı-
Dostları ilə paylaş: |