Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
106 bə başlayandan az sonra, burada da ərzaq məhsullarının, xü- susən çörəyin qiyməti 3, ətin qiyməti 4,5, yağın qiyməti 5, kar- tofun qiyməti isə 10 dəfə artmışdı. Əsgərlərin və hərbi yüklərin birinci növbədə daşınması ilə əlaqədar olaraq sənaye müəs- sisələri xammal və yanacaq,əhali isə yaşayış üçün zəruri olan məhsulları ala bilmirdi. Ölkədə işsizlər ordusu yaranmışdı. 1916-cı ildən isə şəhər və fəhlə qəsəbələrində zəruri ərzaq məhsulları kartoçka sistemi ilə verilirdi. Tibbi yardım və sosial qayğı olduqca aşağı səviyyədə idi. Müharibənin bütün ağırlığı xalqın üzərinə düşürdü. Amansız milli-müstəmləkə zülmü, çar məmurlarının zorakılığı və özbaşınalığı, müharibənin gətirdiyi səfalətlər kəndliləri tamamilə müflisləşdirir və onları dilənçi kökünə salırdı. Müharibə Sibirin iqtisadiyyatına da mənfi təsir göstər- mişdi. Sibirin də fabrik və zavodlarının çoxu cəbhə üçün işlə- yirdi. Cəbhənin tələbatı, sənaye üçün həlledici əhəmiyyət kəsb etdi. Sənayenin hərbi istehsala keçməsi, “dinc” istehsal deyilən sənaye sahələrinin azalması ilə bir vaxtda baş verirdi. Sənaye birtərəfli, hərbi istiqamətdə inkişaf edirdi. Müharibə Sibirdə sosial-iqtisadi problemlər də yaratmışdı. Əmək qabiliyyətli in- sanların müharibəyə getməsi ailələrin ciddi çətinliklərlə qarşı- laşmasına səbəb olurdu. Kənd təsərrüfatında vəziyyət daha pis idi. Əkilməyən torpaq sahələri artır, məhsuldarlıq aşağı dü- ş ürdü. Çoxişlənən, gündəlik tələbat məhsulları tapılmır, möh- təkirlik artırdı. Kəndlilərdən alınan müxtəlif vergilər getdikcə artırılırdı. Kəndli təsərrüfatının var-yoxdan çıxması prosesi güclənirdi. Rusiya dövləti müsəlman xalqlarına etibar etmədiyinə görə, gəncləri əsgərliyə çağırmırdı. Çar hökuməti onlara silah verməkdən ehtiyyat edirdi. Müsəlmanların orduya səfərbərliyə alınmaması həm də bu xalqların hərb sənətinə yiyələnməməsi məqsədini güdürdü. Lakin müsəlmanların orduya çağırılma- ması müqabilində onlardan xüsusi vergi alınırdı. 1916-cı ilin 15 iyun tarixli çar fərmanı ilə “özgə xalqlardan olan” vətəndaş- 107 lar müharibə ilə əlaqəli işlərə səfərbərliyə alındı. Bunu nəticə- sində əmək qabiliyyətli əhali təsərrüfatdan ayrılaraq arxa cəbhə işlərinə cəlb olundu. Bu da öz növbəsində xalq təsərrüfatı sahələrində işləyənlərin sayını azaltmışdı. Kənd təsərrüfatı tex- nikası və iş heyvanları çatışmırdı. ş heyvanlarının çoxu, xü- susilə atlar cəbhə üçün səfərbər edilmişdi. Mal-qaranın sayı da azalmışdı. Müharibə milli-müstəmləkə zülmünü gücləndirib, məz- lum xalqlara yeni əzab və işgəncələr gətirdi. 1916-cı ildə Orta Asiyada çar zülmünə qarşı milli azadlıq uğrunda üsyanlar baş verdi. Qanuna görə orduya səfərbərliyə alınmamalı olan yerli ə halinin cəbhəyə yaxın yerlərdə arxada işləməyə səfərbərliyə alınması haqqında 1916-cı il 25 iyun tarixli fərman üsyanlara səbəb oldu. Belə ki, çağırış zamanı çoxlu sui-istifadəyə yol ve- rilirdi. Məmurlar rüşvət alaraq varlı çağırışçıları azad edir və onların əvzinə çağırışçıların siyahısına çağırış yaşına çatmamış yoxsulları daxil edirdilər. Çar məmurlarının bu siyasəti yerli ə halinin narazılığına səbəb olurdu. 1916-cı ilin iyulun 4-də Türküstanın Xocənt şəhərində sə- fərbərlik əleyhinə üsyan başlandı. Az sonra Daşkənd, Səmər- qənd, Kokand və Əndican əhalisi də üsyançılara qoşuldu. Av- qustda Krasnovodsk qəzasında türkmənlər üsyan etdilər. Üsyan qaldırmış qırğızlar Prjevalsk və Tokmak şəhərlərini mühasirəyə aldilar. Milli burjuaziyanın bəzi nümayəndələri isə Rusiyanın ə leyhinə çıxaraq Türküstandan rusların çıxıb getmələrini istə- yirdilər. Onlar üsyançılarla həmrəy olaraq əsasən xan, bəy və din xadimlərinin mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Özbək, türkmən və qırğızların zəif təşkil edilən, aydın proq- ramı olmayan hərəkatı uzun sürə bilmədi. Onlar arasında hərə- katın zəifliyinin səbəblərindən biri də o idi ki, çıxışlar bir-biri ilə əlaqələndirilmirdi. Üsyanların yatırılmasında Türküstan ge- neral-qubernatoru Kuropatkin özünün qəddarlığı ilə seçildi. Nəhayət, rus burjuaziyası başa düşdü ki, ucqarlarda fəhlələrin və kəndlilərin səfərbərliyinin keçirilməsi ancaq vəziyyəti 108 gərginləşdirir. 1916-cı il iyulun 24-də Dövlət dumasının üzvü Kerenski Dumanın adından Ali Baş Komandanlığın Qərargah rəisi general Alekseyevə göndərdiyi teleqramda pambıq yığımı mövsümü qurtarana qədər çağırışı dayandırmaq göstərilirdi. Baş Qərargahın iclasında ucqarlarda səfərbərliyin məhsul yığımı mövsümü qurtarana qədər təxirə salınması qərara alındı. Orduya səfərbərlik 1916-cı ilin payızında başlandı və dekab- rında qurtardı. Çarizmin milli-müstəmləkə siyasətinə və yerli hakim dairələrə qarşı üsyan Qazaxıstanın Turqay vilayətində daha ciddi şəkil almışdı. Turqay vilayətində baş vermiş üsyana Amangəldi manov başçılıq edirdi. Üsyanda 50 min nəfərdən çox insan iştirak edirdi. stər canlı qüvvə və istərsə də silah cəhətdən yaxşı təchiz olunmamalarına baxmayaraq Amangəl- dinin dəstələri müvəffəqiyyətlə döyüşürdülər. Üsyançılar polis məntəqəsi binalarını dağıdır, çağırışçı siyahılarını, çarın şə- killərini cırıb məhv edir, yerli hökumət orqanları nümayəndə- lərini öldürür və çar qoşunu cəza dəstələrinə hücum edirdilər. Cəza dəstələri toplardan istifadə edib üsyanı vəhşicəsinə ya- tırdırdı. Yerli məmurlar və feodal hakim dairələr üsyançıları çar fərmanına tabe olmağa çağırır, üsyanın yatırılmasına kö- mək edirdilər. 1917-ci il fevralın 24-də qanlı döyüşdən sonra üsyançı dəstələr döyüşədöyüşə geriyə-səhraya çəkildilər. Amangəldinin başçılıq etdiyi üsyan məğlub olsa da milli azad- lıq hərəkatı mütləqiyyətə ağır zərbələr vurdu. Orta Asiyanın bəzi rayonlarda yerli feodallar xalq hərə- katından öz mənafeləri üçün istifadə etmək istəyirdilər. Türk- mənistanın Təcən qəzasında, Şimali Qırğızıstanın bəzi rayon- larında, Özbəkistanın Cizək qəzasında xarici dövlətlərin ca- susları ilə əlaqədar olan yerli feodal əyanlar üsyana rəhbərliyi öz əllərinə keçirmişdilər. Onlar üsyançıları rus kəndlərinə basqın etməyə və heç bir günahı olmayan adamları öldürməyə təhrik edirdilər. Lakin hərəkat rayonların böyük əksəriyyətində Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|