Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

146 

ş

  yerlərinin  ixtisaslaşması  ilə  yanaşı  şöbələrin  ixtisaslaşması  və 

onların  ölçülərinin  müəyyən  edilməsi  mühüm  rol  oynayır.  Hazırkı  vaxtda 

müəssisənin  kommersiya  bölmələrinin  ixtisaslaşmasına  aşağıdakı  yanaş-

malar mövcuddur: 1) funksional ixtisaslaşma – bölmələrin qruplaşdırılması 

yerinə yetirilən funksiyalar üzrə həyata keçirilir; 2) əmtəə ixtisaslaşması böl-

mələr, məhsullar, yaxud mallar üzrə qruplaşdırılan zaman həyata keçirilir. 

Qeyd  edilən  yanaşmalardan  hər  birinin  özünəməxsus  üstünlükləri  və 

nöqsanları  vardır.  Funksional  ixtisaslaşmanın  üstün  cəhətləri  xüsusi 

məsələlərin həllindən rəhbərin azad edilməsi, həmçinin geniş profilli mütə-

xəssislərə  tələbatın  azalmasından  ibarətdir;  nöqsan  cəhəti  isə  işçilərin  kon-

kret  funksiyalar  üzrə  cəmlənməsidir  ki,  bütövlükdə  müəssisənin  fəaliyyə-

tinin  perspektivlərini  görməyə  imkan  vermir.  Buna  görə  də  ayrı-ayrı  böl-

mələrin fəaliyyətinin koordinasiyası tələb olunur. 

Ə

mtəə  ixtisaslaşmasının  üstün  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  bölmə  daxi-

lində fəaliyyətin razılaşdırılmasını və işin nəticələrinin qiymətləndirilməsini 

ə

həmiyyətli  dərəcədə  yüngülləşdirir;  nöqsan  cəhəti  isə  maliyyə  və  əmək 

resurslarına tələbatın böyük olmasıdır. 

Müəssisənin ölçüsünün  artması kommersiya xidmətinin inkişafı üçün 

şə

rait  yaradır,  bölmələri  diferensiallaşdırır.   xtisaslaşmanın  dərinləşməsi  

kommersiya  xidmətində  işlərin  standartlaşdırılması  imkanının  artmasına 

gətirib çıxarır. 

Müəssisənin  kommersiya  xidmətinə  daxil  olan  şöbələrin  təşkilati 

quruluşunun formalaşması iki aspekti əhatə edir: müəssisənin idarə edilməsi 

strukturunda  bölmənin  yerinin  müəyyənləşdirilməsi;  ayrı-ayrı  bölmələr  və 

ə

məkdaşlar arasında funksiyaların bölünməsi. 

Kommersiya xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati strukturunun qu-

rulmasına  bir  sıra  amillər  təsir  edir  ki,  onlar  aşağıdakı  istiqamətlər  üzrə 

qruplaşdırılır: texniki, iqtisadi, istehsalın təşkili. 

Texniki  amillər  texnika,  texnologiya  və  sahə  strukturu,  buraxılan 

məhsulun    və  istehlak  olunan  material-texniki  resurslar  təyinatı  və  miq-

darının təsirini müəyyən edir. 

qtisadi  amillərə:  buraxılan  məhsula  tələbatın  səviyyəsi,  göndərilən 

məhsula  və  alınan  material-texniki  resurslara  görə  hesablaşma  forması 

ixraca göndərilən məhsulların payı və s. aiddir. 

stehsalın təşkili amillərinə istehsalın tipləri, ixtisaslaşmanın səviyyəsi, 

istehsalın və anbarların ərazi yerləşdirilməsi daxildir. 

Kommersiya xidmətinin strukturuna çoxsaylı amillərin təsiri şöbələrin 

strukturunun  xeyli  miqdarda  müxtəlif  olmasına  gətirib  çıxarır.  Məsələn, 

müəssisənin  təchizat  şöbəsinin  funksional  strukturunu  aşağıdakı  kimi 

səciyyələndirmək olar: 

 

 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

147 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 1. Təchizat şöbəsinin funksional strukturu 

 

Sənaye  müəssisələrinin  maddi-texniki  təminatı  kommersiya  fəaliy-

yətinin  əsas  istiqamətlərindən  biridir.  Onun  əsas  funksiyası  isə  xammal, 

material, yanacaq və komplektləşdirici məmulatların tədarükündən ibarətdir. 

Müəssisələrdə  təchizat  şöbələrinin  təşkilati  cəhətdən  qurulmasının  sistem-

ləşdirilməsi iki daha tipik sxemi ayırmağa imkan verir. 

Təşkilati  strukturun  birinci  sxeminin  fərqləndirici  xüsusiyyəti  maddi-

texniki  təminat  şöbəsinə  daxil  olan  bölmələrin  (qrup,  yaxud  büro) 

funksional  ixtisaslaşması  sayılır.  Bu  sxem  üçün  material  resurslarına  tələ-

batın, operativ-tədarük işlərin, anbarlaşdırmanın planlaşdırılması funksiyası 

səciyyəvidir.  Plan  qrupu  xammal  və  material  bazarlarını  öyrənir,  müəssi-

sənin  material  resurslarına  tələbatını  müəyyənləşdirir;  operativ-tədarük 

(material) qrupu xammal, material və digər material qiymətləri alır; anbar-

material resurslarını qəbul edir, saxlayır və sexlərə verirlər. Bütün qrupların 

fəaliyyəti sexin rəisi tərəfindən əlaqələndirilir. 

Təşkilati  strukturun  ikinci  sxeminin  xarakterik  cəhəti  ondan  ibarətdir 

ki,  maddi-texniki  təminat  şöbələrində  onlara  təhkim  olunmuş  materiallar 

çeşidi həcmində bütün funksiyaları yerinə yetirən material qrupları yaradılır. 

Bazar  iqtisadiyyatı  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  1970-ci  illərədək  maddi-

texniki  təchizatın  təşkilinin  qeyri-mərkəzləşdirilmiş  forması  geniş 

yayılmışdır.  Sənaye  şirkətinə  daxil  olan  hər  bir  müəssisə  zəruri  material 

resursları ilə özünü sərbəst təmin edirdi. Sonradan sənaye firmalarının ma-

terial  resursları  ilə  qeyri-mərkəzləşdirilmiş  təminatı  tədricən  mərkəzləş-

dirilmiş  təminat  sisteminə  keçməyə  başladı.  Material  resurslarının 

tədarükünün  mərkəzləşdirilməsi  xüsusi  maddi-texniki  təminat  xidmətinin 

yaradılmasını şərtləndirdi. 

Kommersiya direktoru 

Təchizat şöbəsinin rəisi 

Sifariş 

qrupu 

Planlaşdır-

ma qrupu 

Operativ 

təchizat qrupu 

Dispetçer 

qrupu 

Hazır məhsul 

anbarı 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

148 

1980-ci  illərdə  Amerikanın  sənaye  firmaları  arasında  materialların 

idarə  olunmasının  yeni  konsepsiyası  yayılmağa  başladı.  Bu  konsepsiya 

materialların  tədarükünə,  onların  müəssisəyə  çatdırılmasına  və  ehtiyatlara 

nəzarət  edilməsinə  vahid  rəhbərliyin  və  koordinasiyanın  qoyulmasını 

nəzərdə tutur. Yeni konsepsiya əsasında material resurslarının tədarükünün 

idarə  edilməsini  təşkil  edən  firmalarda  materialların  idarəedicisi  meydana 

çıxır.  Eyni  zamanda,  materialların  idarəedicisi  firmanın  müəssisələrinə 

material  resurslarının  daşınması  funksiyasını  da  öz  əlinə  alır,  hansı  ki,  əv-

vəllər bu işə istehsalat aparatı nəzarət edirdi. Belə yeniləşmənin nəticəsində 

material  axınının  operativ  idarəedilməsi  yaxşılaşmış,  firmanın  müəs-

sisələrinə material resurslarının çatdırılması müddəti 40 faizə qədər azalmış 

və onların dövriyyəsi sürətlənmişdir. 

Araşdırmalar  göstərir  ki,  material  resurslarının  tədarükünün  təşkili 

müəssisənin  fəaliyyətinə,  buraxılan  məhsulun  keyfiyyətinə,  əmək  məhsul-

darlığına,  maya  dəyərinə  və  mənfəətə  təsir  edir.  Bazar  münasibətləri  şərai-

tində  maddi-texniki  təminat  şöbəsi  material  resurslarına  tələbatı  istehlakçı 

rolunda  çıxış  edən  istehsalat  bölmələrinin  sifarişlərinə  əsasən  müəy-

yənləşdirir.  

stehsalın  təşkili və  təchizatının  bazar  şəraitinə keçməsi müəssisənin 

həmin  şəraitə  uyğunlaşmasını  tələb  edir.  Uyğunlaşmanın  mühüm  şərtlə-

rindən  biri  müəssisənin  təşkilati  quruluşunun  təkmilləşdirilməsi  çərçivə-

sində kommersiya xidmətinin strukturunun dəyişilməsi sayılır. 

Müəssisənin  səmərəli  idarə  olunması  metodlarından  biri  büdcə  meto-

dudur.  Bu  metodun  mahiyyəti  odur  ki,  müəssisənin  böyük  fəaliyyətinin 

idarə olunması (o cümlədən kommersiya) müxtəlif növ fəaliyyət və funksi-

yaların reallaşması, onların müəssisənin təşkilati strukturuna dəqiq əlaqələn-

məsinə  görə  məsuliyyət  və  fəaliyyətin  nəticəsinə  görə  şəxsi  məsuliyyətin 

müəyyən edilməsi vasitəsilə həyata keçirilir. 

Büdcə həm müəssisə üçün bütövlükdə və həm də onun bölmələri üçün 

tərtib  edilir.  Müəssisənin  büdcəsi  istehsal,  təchizat,  realizasiya  və  mali-

yələşmə proseslərini əhatə edir. 

darəetmənin büdcə metodunun üstün cəhətləri çoxdur. O vəsaitlərdən 

daha qənaətlə istifadə etmək, israfçılığa yol verməmək və s. sahədə struktur 

bölmələrinin rəhbərlərinin məsuliyyətini artırır. 

Kommersiya  müəssisəsinin  güclü  rəqabət  şəraitində  işləməsi  üçün 

onun daha çevik və effektiv idarə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu 

sahədə müəssisə rəhbərlərinin, eləcə də idarəetmə kadrlarının əksəriyyətinin 

hazırlıq  səviyyələri  və  təcrübələri  heç  də  həmişə  müasir  tələblərə  uyğun 

gəlmir. 

Müasir  şəraitdə  firmanın  rəqabət  qabiliyyətinin  yüksəldilməsi  isteh-

salın təşkili və idarə edilməsinə yeni yanaşmalar tələb edir.  

---