Dünya iqtisadiyyatının tarixi
150
s.) əldə edilməsinə can atırdılar ki, bunlar da bir çox hallarda “ibtidai
pul” rolunda çıxış edirdilər. Bu dövrün mühüm cəhətlərindən biri də
kiçik dövlət formalarının (Misirdə “nomlar”, Yunanıstanda şəhər-
dövlətlər) üstünlük təşkil etməsi olmuşdur.
Dəmir əsrinin (3 min il b.e.ə.) başlanğıcı iqtisadiyyatın struktur
təkmilləşdirilməsi, siyasi-iqtisadi prizmadan isə dünya imperiyalarının
yaranması ilə əlamətdar olmuşdur. Aydındır ki, sözügedən prosesin
reallaşmasında “mənimsəmə” iqtisadiyyatının böhranı az əhəmiyyətli rol
oynamamışdır. Bununla belə, bir neçə mühüm əhəmiyyət kəsb edən
amillər də vardır:
1.
Zəif iqtisadi əlaqələrin fonunda istehsal vasitələri istehsal
edən regionlarla kənd təsərrüfatı və sənətkarlığın geniş
yayıldığı regionların siyasi birliyi zərurəti;
2.
Xarici təhlükənin önlənməsi – sərhədlərin effektiv
mühafizəsi üçün yeni ərazilərin mənimsənilməsi;
3.
Sosial təbəqələşmənin “qanuniləşdirilməsi”.
Sosial təbəqələşmə, yaxud sinfi cəmiyyətin formalaşması prosesi
sinxron olmamışdır. Belə ki, bəzi xalqlar öz dövlətlərini IV-III min il
b.e.ə., digərləri – Roma imperiyasının dağıldığı dövrdə, bir çoxları isə
bizim eranın XVIII-XIX əsrlərində yaratmışlar. lkin olaraq b.e.ə. IV
minilliyin sonunda əvvəlcə Mesopotamiyada, sonra isə Misirdə ilk dövlət
yarandı.
§ 5.3. btidai cəmiyyət epoxası (40-6 min il əvvəl)
btidai cəmiyyət dövrü öz inkişafında iki əsas mərhələdən
keçmişdir: ilkin ibtidai cəmiyyət və son ibtidai cəmiyyət. Sosial
təbəqələşmə, yaxud siniflərin meydana gəlməsinə qədərki dövr son
ibtidai cəmiyyətin dağılmağa başladığı andan etibarən start götürmüş və
uzun tarixi prosesi əhatə etmişdir. Keçid dövrü ərzində kəndli-icma tipli
təşəkkül
prosesindən
danışmaq
mümkündür.
Sosial
təbəqələşməyəqədərki dövr tipoloji müstəvidə sosial-iqtisadi vahidlik
kimi çıxış etmir və buna görə də, onu ümumdünya tarixi prosesin əsas
mərhələləri ilə bir sıraya qoymaq olmaz.
Antropososiogenez – insanın fiziki tipi və sosial simasının tarixi –
təkamül prosesində formalaşmasıdır. Vəhşilik və barbarlıq epoxalarını
əhatə edir.
Cədvəl 5.3
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
151
btidai dövrün xronologiyası (Antropososiogenez)
Geoloji sxem
Arxeoloji zaman
Tarixi mə
rhə
lə
lə
r
Keçid mə
rhə
lə
lə
ri
e
r
a
döv
r
epo
xa
K
A
Y
N
A
Z
O
Y
D
Ö
R
D
Ü
N
C
Ü
P
I
S
T
O
S
E
_
_
Q
O
L
O
S
E
N
P ilkin
A - - - - - - - -
L
E orta
O - - - - - - - - -
L son
T - - - - - - - - - -
M e z o l i t
- - - - - - - - - - -
N ilkin
E
O - - - - - - - - -
L son
T
- - - - - - - - - - --
M eneolit
E (mis-daş əsri)
T
A - - - - - - - - -
L
E Tunc əsri
P
O - - - - - - - - - -
X
A Dəmir əsri
S
I
V
Ə
H
Ş
L
K
Aşağı
səviyyə
_ _ _ _ _ _ _
Orta
səviyyə
_ _ _ _ _ _ _
Yüksək
səviyyə
- - - - - - - - -
Aşağı və
orta
səviyyə
- - - - - - - - -
Ali səviyyə
Tarixəqədərki tarix:
zooloji sürü
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
btidai icmanın ilkin
mərhələsi
- - - - - - - - - - - - - -
btidai icmanın
yetkin mərhələsi
B
A
R
B
A
R
L
I
Q
Cədvəl 5.4
btidai icmanın inkiş
af mə
rhə
lə
lə
ri
Mə
rhə
lə
lə
r
Arxeoloji
zaman
Ə
mək alətləri və
tə
sə
rrüfatın
forması
Mübadilə
Ailə
lkin mərhələ
lkin neolit
Daş, sümük,
Təbii əmək
Qrup nikahı;