Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
177
tınzimlıyın qanun vı normativ sınıdlır toplusudur. Büdcı,
eyni zamanda, geniı tıkrar istehsalı vı iqtisadi artımı
stimullaıdıran mühüm vasitıdir. Dövlıt xırclırini vı vergi
sıviyyılırini artırıb azaltmaqla, hökumıt mıcmu tılıbin
hıcmini (istehlak vı investisiya xırclıri vasitısilı)
mıqsıdyönlü
dıyiımıklı
iqtisadi
konyunkturanı
qısamüddıtli dövrdı tınzimlıyı bilir. Bu baxımdan,
ekspansiv (geniılındirici) vı pestiriktiv (mıhdudlaıdırıcı)
büdcı siyasıti fırqlındirilir. Büdcı siyasıti ölkınin büdcı
mexanizmi vasitısilı reallaıdırılır. Büdcı mexanizmi
iqtisadiyyatda iri struktur dıyiıiklırinin hıyata keçirilmısi,
regional iqtisadi inkiıafın tarazlaıdırılması kimi böyük
vısait tılıb edın layihılırin maliyyılııdirilmısindı tıııb-
büskar, “yol göstırın” vı ya zımanıtçi qismindı çıxıı edir.
Büdcı mexanizmi, dövlıtin sırıncamına daxil olan vısaitlırlı
manevr etmıklı iqtisadiyyatı tınzimlıyir. Belı ki, büdcı me-
xanizminin mühüm bir xüsusiyyıti daxil olan vısaitlırin inva-
riantlıııdır, yıni büdcıyı daxil olan vısaitlırin hansı
istiqamıtı vı nı vaxt xırclınmısi ilı baılı heç bir ekzogen
ıırtlır olmur. Müasir dövrdı inkiıaf etmiı ölkılırin büdcı
gılirlırinin ıhımiyyıtli hissısi vergilırin hesabına formalaıır
(mırkızlııdirilmiı
fondlarda
tıxminın
90%,
yerli
sıviyyılırdı isı 70%). Mısılın, milli mıhsulun ABı vı
Yaponiyada 30%-i, Almaniya, Fransa vı ısveçdı isı 40-50%
-i büdcı vasitısilı yenidın bölüıdürülür.
Azırbaycanda dövlıt büdcısinin formalaıması vı
istifadı olunması tıcrübısi, bütövlükdı dünya tıcrübısinı
müvafiqdir. Lakin ölkımizin tranzitiv iqtisadiyyata malik
olması, özünü milli büdcı mexanizmi vı siyasıtinin bızi
xüsusiyyıtlırindı göstırir. Mısılın, mılum olduıu kimi,
iqtisadiyyatın keçid xarakterinı malik olmasının
yaratdııı xüsusiyyıtlırdın biri iqtisadiyyatda tıkrar
istehsal strukturunun temp vı proposiyalarının qeyri-sta-
billiyi, onların dinamik dıyiımısi tııkil edir. Lakin nızırı
almaq vacibdir ki, hıtta xoıbıxtlikdın indi Azırbaycanda
pozitiv xarakter daııyan dıyiıiklır belı, iqtisadi
Расим Щясянов
178
idarıetmıdı, iqtisadi siyasıtin sımırıliliyi vı nıticıliliyi,
hımçinin, onun dünya tıcrübısinı müvafiq ııffaflııı vı
hesabatlılııının tımin edilmısindı ciddi çıtinliklır yarada
bilir. Belı ki, bütövlükdı uıurlu, neft strategiyasının multiplikativ
effektinin iqtisadiyyatda yaratdııı müasir inkiıaf ııraiti, bir
tırıfdın ölkıdı maliyyı axınlarının geniılınmısini tımin
etmıklı iqtisadiyyatın, geniı mınada, adekvat struktur
dıyiımılırini ıırtlındirir, digır tırıfdın isı iqtisadiyyatın
makroiqtisadi tınzimlınmısindı yeni vasitınin vı metodların
istifadısini zıruri edir. Son illırin tıcrübısindı ölkımizdı dövlıt
strukturları vı tııkilatlarının bizim tısırrüfatçılıq mexanizmi
üçün yeni olan bir sıra ımıkdaılıq formalarından vı ida-
rıetmı vasitılırindın, istifadı etmısi, bu baxımdan olduqca ıla-
mıtdardır.
Mısılın:
−
maliyyı vısaitlırindın sıxıntı çıkmıyın
Azırbaycan Dövlıt Neft ıirkıtinin vısait cılb etmık üçün
xarici banklarla sindikasiya saziıi baılamaqla yanaıı,
xarici ölkılırdı iri investisiya layihılırindı iıtirakı;
−
dövlıt
büdcısinin sterilizator vı qismın maliyyı fondu kimi
funksiyalarla tımin edilmısi,
−
dolayı subsidiyalar kimi yeni
“pul alıtinin” tıtbiqi;
−
“özünımıxsusluıu ilı” fırqlının
icmal büdcınin tırkibinin daha da “sırbıstlııdirilmısi ”;
−
forma vı mahiyyıtcı inhisarçı kimi (bir çox hallarda isı
ısassız olaraq tıbii inhisarçı adlanan) tısırrüfat fıaliyyıti ilı
mıııul olan, iri dövlıt tııkilatları vasitısilı dövlıt
xırclırinin büdcıdınkınar istiqamıtlırinin geniılındirilmısi
vı s. indiki ııraitdı iqtisadiyyatda temp vı nisbıtlırin qeyri-
stabilliyinin ısas daııyıcılarıdır. Sonuncu qeyd olunan sub-
yektiv qiymıtlındirmılır, ıslindı tranzitiv iqtisadiyyatın
baıqa bir qrup xüsusiyyıtlırini ıks etdirir. Bu
xüsusiyyıtlır, iqtisadi idarıetmıdı dövlıtin iıtirakının
özılliklırini ifadı edir. Azırbaycanda isı bu özılliklır bir sıra
sıbıblırdın xüsusilı mühüm ıhımiyyıt daııyır. Dünya
tıcrübısindı, keçid strukturlu iqtisadiyyata malik olan
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
179
ölkılırdı idarıetmıdı dövlıt büdcısinin, ısasın, fiskal vı
sosial funksiyalarının istifadı olunmasına rast gılinir.
Dövlıt büdcısinin tınzimlıyici funksiyasına yetırincı diqqıt
verilmir. Tııssüf ki, bu baxımdan ölkımiz istisna deyil. Son 5
ildı, Azırbaycanda dövlıt büdcısinin tınzimlıyici rolunun
geniılındirilmısinı baxmayaraq, mövcud potensiala vı
zırurıtı rıımın, bu rol hılı dı faktiki olaraq aıaııdır. Bu
ikili xarakterli xüsusiyyıtdir. Bir tırıfdın, dövlıt büdcısinin
formalaıdırılması prosesi, onun tırkibi, illik büdcı
qanununun vızifılıri vı strukturunun müıyyınlııdirilmısi,
büdcı qanununun parlamentdı müzakirılıri vı qanunun
icrasının reqlamentlııdirilmısi, o cümlıdın, onun icrasına
nızarıtin tııkili vı xüsusilı hökumıtin büdcınin icrası ilı
baılı hesabatının qıbul edilmısi mırhılılırindı, qanun-
vericilik sıviyyısindı mövcud olan özılliklır, digır tırıfdın
isı dövlıtin maliyyı sistemindı dövlıt büdcısinin yeri vı
rolunun mövcud tıcrübısinin yaratdııı ııraitdın doıan xü-
susiyyıtlır, ölkımizdı dövlıt büdcısinin tınzimlıyici
funksiyalarını yetırincı istifadı olunmadııını göstırir .
ılveriıli dünya neft konyunkturu vı iqtisadi inkiıafın
sürıtlınmısi sayısindı Dövlıtin maliyyı axınları artdıqca,
ölkımizdı dövlıt maliyyısinin strukturunda dövlıt büdcısinin
tısiri azalmaıa meyillidir. Son illırdı büdcıdın kınarda
qalan vı xüsusi fondlar vı proqramlar ısasında istifadı
olunan dövlıt vısaitlırinin, mütlıq vı nisbi hıcmi artır. Bu
prosesi, müıyyın ıırtlır daxilindı normal qıbul etmıklı,
faktiki dövlıt xırclırinin büdcıdın kınarda reallaıan
hissısinin artmasını, dövlıt vısaitlırinin istifadısindı
sımırılilik, mıhsuldarlıq vı nıticılilik baxımından risklırin
diversifikasiyası kimi normal qıbul etmık vı dıyır-
lındirmık mümkündür.
Yuxarıda qeyd olunduıu kimi, Azırbaycanda dövlıt
büdcısinin dövlıt idarıetmı sistemindı formalaımıı mövqeyi
qanunvericilik sıviyyısindı tısbit olunmuıdur. Deyilınlırin
sübutu baxımından, dövlıtin sosial funksiyalarının icrası
ilı baılı qanunvericilik normaları vı mexanizmlırinı diqqıt
Расим Щясянов
180
yetirmık kifayıtdir. Mısılın, mahiyyıt vı forma etibarilı,
sosial ayırmaların toplanması, Dövlıt Sosial Müdafiı Fondu
(DSMF) vasitısilı hıyata keçirilir. Dövlıtin sosial tıminat vı
sosial müdafiı funksiyalarının maliyyılııdirilmısi isı
Maliyyı Nazirliyi vı DSMF vasitısilı aparılır. Maraqlıdır
ki, sosial funksiyaların icrasında da DSMF digır müvafiq
dövlıt orqanları ilı birlikdı iıtirak edir. Yıni, faktiki
olaraq DSMF maliyyı fondu olaraq müıyyın mıqsıdli dövlıt
vısaitlırinin
planlaıdırılması,
toplanması,
maliyyı-
lııdirilmısi, icrası vı hesabatlandırılması kimi mühüm
funksiyaları özündı cımlııdirın iqtisadi idarıetmı struk-
turuna çevrilmiıdir.
Dünya tıcrübısindı olduıu kimi Azırbaycanda da vahid
büdcı tısnifatı mövcuddur. “Büdcı sistemi haqqında”
qanuna ısasın dövlıt büdcısi vı bütün büdcıdın kınar
dövlıt fondlarının, o cümlıdın, DSMF-nin büdcısi vahid
tısnifata ısasın tırtib olunmalı, icra edilmıli vı
hesabatlandırılmalıdır. Dövlıt büdcısi mıhz bu tısnifat
ısasında formalaıdırılır. Lakin DSMF büdcısinin tırtibi,
icrası vı hesabatlandırılması Azırbaycan Respublikasının
Nazirlır Kabinetinin tısdiq etdiyi vı vahid tısnifatdan xeyli
fırqlının xüsusi ısasnamı ilı tınzimlınir.
Dövlıt büdcısinin strukturunun qanunvericilik sıviyyı-
sindı formalaımasını sıciyyılındirın mıqamlardan biri dı
onun tırkibinı daxil olunan “mıqsıdli fondlar“ vı onların
istifadı olunması qaydalarıdır. Qeyd etmık vacibdir ki ,
dövlıt büdcılırinin formalaıdırılmasında, mıqsıdli
−
proqramlı yanaımaya ısaslanan nisbi “avtonom” blokların
istifadısi dünya tıcrübısindı geniı istifadı olunur vı bu
müsbıt qiymıtlındirilmılidir.
Qeyd etmık vacibdir ki, son 12-15 ildı Azırbaycanda
dövlıt idarıetmısinin digır sahılırindı olduıu kimi, iqtisadi
qanunvericilik sahısindı dı dünya tıcrübısinı vı liberal
tısırrüfatçılıq prinsiplırinı müvafiq milli idarıetmı
bazasının formalaıması sahısindı çox böyük iılır
görülmüıdür. Tam ıminliklı söylımık olar ki, artıq
Dostları ilə paylaş: |