Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
173
bına maliyyələşdirilir. Bu fondların istifadə olunmamış hissəsi
büdcə kəsirinə silinə bilməz.
Dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmayan hallar, o cümlədən,
fövqəladə hallar üçün ehtiyat fondu yaradıla bilər. Bu fondun
ə
sasnaməsinə görə o vəsaitdən ancaq ölkə prezidentinin sərən-
camı ilə istifadə oluna bilər.
Dövlət büdcəsinin Naxçıvan Muxtar Respublikasının büd-
cəsi və yerli büdcələrlə əlaqəsi gəlir mənbələrinin bölüşdürülməsi
vasitəsilə həyata keçirilir. Yerli büdcələrin vəsaitləri kifayət
etmədikdə dövlət büdcəsindən dotasiya (yerli büdcələrin gəlir və
xərclərini tənzimləmək üçün əvəzsiz verilən vəsait); subvensiya
(məqsədli verilən, vaxtında istifadə edilmədikdə isə geri qayta-
rılan vəsait); və subsidiya (yerli büdcə və təşkilatlara əvəzsiz veri-
lən vəsait) verilməsi və ya onlara büdcə borcu (ssuda) ayrılması
imkanları qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuşdur.
Dövlət büdcəsinin tərtibi xüsusi qrafiklə həyata keçirilir,
müəyyən səviyyələrdə müzakirələr və razılaşmaların əldə olun-
masını nəzərdə tutur. Əksər ölkələrdə yeni büdcə tərtibatı növbəti
büdcə ilinə 11 ay qalmış başlayır.
Dövlət büdcəsinin tərtibi üçün əsas sənədlər ölkənin qar-
ş
ıdakı ildə sosial iqtisadi inkişafının makroiqtisadi proqnozları və
iqtisadi inkişafın nəzərdə tutulan məqsədli proqramları; iqtisadiy-
yatın sahələrinin, inzibati rayonların, mülkiyyət formasından asılı
olmayaraq bütün müəssisələrin cari və növbəti iş üzrə maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi təşkil
edir.
Büdcənin tərtibi üçün yuxarıda qeyd olunan sənədlərin hazır-
lanması üçün müvafiq icra hakimiyyəti qrafik tərtib edir. Adətən,
Azərbaycanda bu Prezidentin fərmanı ilə müəyyənləşir. Bəzi
hallarda isə məlumatlar təşkilatlardan tələb qaydasında alınır.
qtisadi və sosial inkişafın konsepsiya və proqnozlarının hazırlan-
masına müxtəlif dövlət orqanları və təşkilatların mütəxəssisləri,
alim və istehsal rəhbərləri cəlb oluna bilərlər. Bir sıra ölkələrdə,
məsələn, ABŞ, Yaponiya, Rusiya, Fransa və s. ölkə başçıları qar-
ş
ıdakı dövr üçün iqtisadi inkişafa öz baxışlarını elan edir və bu
Расим Щясянов
174
iqtisadi inkişaf platforması kimi proqnozların hazırlanmasına əsas
olur.
Büdcə qanununa görə Azərbaycan respublikasında dövlət
büdcəsinin layihəsi müzakirələrə təqdim edilərkən bir sıra digər
zəruri sənədlər də təqdim olunmalıdır. Belə sənədlərə cari ilin
büdcəsinin icrası vəziyyəti haqda arayış, növbəti büdcə ili üçün
sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyası və proqnoz göstəriciləri, Döv-
lət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulan məqsədli
proqramlar, büdcə-vergi siyasətinin qarşı ildə əsas istiqamətləri;
Azərbaycan Respublikasının ərazi toplu maliyyə balansı; dövlət
büdcəsinə daxil olmayan məqsədli dövlət fondlarının büdcələrinin
layihələri və müvafiq icra hakimiyyəti tərəfindən müəyyən olunan
digər sənədlər aid olunur.
Büdcə qanunvericiliyinə görə müvafiq sənədlərin layihələri
hər il oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq Milli Məclisə təqdim
edilməlidir. Konstitusiyaya görə büdcə layihəsini Milli Məclisə
Prezident təqdim edir və Milli Məclisdə qəbul edildikdən sonra
büdcə qanununu imzalayır. Büdcə layihəsi Milli Məclisdə iki ay
müddətində, dekabrın 20-dək müzakirə oluna bilər.
Ə
gər bu müddətdə Milli Məclisdə büdcə təsdiq edilməzsə,
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı (Prezident) dövlət büdcəsi təsdiq
olunanadək büdcədən maliyyələşmənin müvəqqəti qaydalarını,
hər aya müvafiq 1/12 nisbətdə olmaqla təsdiq edir.
Dövlıt büdcısindı tısdiq olunan ısas göstıricilır aıaıı-
dakılardır: gılirlırin ümumi mıblııi; mıdaxil mınbılıri üzrı
gılirlırin mıblııi; ayrı-ayrı vergilırdın dövlıt büdcısinı
ayırmaların normativlıri; xırclırin ümumi mıblııi;
funksional büdcı tısnifatına uyıun olaraq xırclırin mıblııi;
büdcı kısirinin yuxarı hıddinin mıblııi; daxili vı xarici
borclar üzrı yuxarı hıddin mıblııi.
Büdcə təsdiq edildikdən sonra müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı gəlirləri nvə xərclərin rüblük bölgülərini aparır və onu bir
ay müddətində təşkilatlara çatdırır.
Dövlıt büdcısinin kassa icrası, yıni dövlıt büdcısinı
daxilolmaların toplanması vı onun büdcı tısnifatına
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
175
müvafiq ünvanlı istifadısinin tımin olunması Dövlıt
xızinıdarlııı vasitısilı hıyata keçirilir. Xızinıdarlıq
malların dövlıt büdcısi hesabına alınmasının qanun-
vericiliyı müvafiqliyinı nızarıt edir. Dövlıt büdcısinin öhdı-
liklıri üzrı ımıliyyatlar büdcı ili qurtardıqdan sonrakı bir ay
ırzindı baıa çatdırılmalı, istifadı olunmayan vısait isı geri
qaytarılmalıdır.
Dövlət büdcəsinin icrasının ən mühüm şərtlərindən biri gəlir
və xərclər arasındakı tarazlığın qorunmasıdır. Büdcə ili ərzində
ə
lavə gəlirlər yaranarsa, ilin sonunda büdcə kəsiri tam örtül-
dükdən sonra artıq vəsait gələn ilin büdcəsinin ehtiyat fonduna
yönəldilir.
Büdcə ilinin ərzində onun gəlirləri təsdiq edilmiş məbləğdən
20% az yığılarsa və bu büdcə kəsirinin yuxarı həddini keçməsinə
səbəb olarsa, onda dövlət büdcəsinin bir sıra maddələri (qanunda
bu maddələr “müdafiə olunmuş xərclər” adlanır) istisna olunmaq-
la bütün xərclərin ilin qalan ayları üçün proporsional ixtisarı
−
sekvestri nəzərdə tutulur. “Müdafiə olunan xərclər” büdcə la-
yihəsi təsdiq olunarkən müəyyənləşdirilir.
Dövlət büdcəsinin icrasına ümumi nəzarət Milli Məclis tərə-
findən həyata keçirilir. Cari ilin büdcəsinin yekun dəqiqləşdiril-
miş variantı (sekvestr varsa) oktyabr ayının 15-dən gec olmayaraq
təsdiq olunmalıdır. Dövlət büdcəsinin kəsiri dövlət borcu, kredit
ehtiyatlarından istifadə olunması və digər mənbələr hesabına
örtülür.
Büdcənin tərtibi və icrası qaydaları Azərbaycan Respublikası
Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.
5.3. Büdc siyas ti v onun sas xüsusiyy tl ri
Ölkınin maliyyı sistemi vı müvafiq maliyyı siyasıtindı
dövlıt büdcısi vı onun iqtisadi siyasıtdı istifadısi mühüm yer
tutur. Büdcı siyasıti vasitısilı, ıslindı maliyyı sisteminin
iqtisadi inkiıafda yeri müıyyınlııir. Xüsusilı tranzitiv
xarakterli iqtisad sistemı malik olan ölkılırdı dövlıt
Расим Щясянов
176
büdcısinin rolu daha böyükdür. “Kisı ” mınasını verın
büdcı termini maliyyı alıti kimi, XVI –XVII ısrlırdı
ıngiltırıdı krala ayrılan subsidiyaların ıcmalar palatasında
tısdiqi zamanı formalaımıı tıcrübı zamanından istifadı
edilir. Milli iqtisadiyyatının inkiıafında büdcınin rolu iki
tarixi mırhılı yaıamııdır Klassik kapitalizmin ilk mır-
hılılırindın XX ısrin ortalarınadık büdcılır, dövlıtin iqti-
sadi proseslırdı fıal iıtirak etmımıyi sıbıbindın iqtisadi
inkiıafa ıhımiyyıtli tısir göstırmımiıdir. Hımin dövrlırdı
müxtılif ölkılırdı büdcı vasitısilı yenidın bölüıdürülın
milli mıhsulun hıcmi 9-19%-dın çox olmamııdır. Lakin XX
ısrin ortalarından baılayan ikinci mırhılıdı, dövlıt
büdcılırinin hıcmi vı iqtisadi inkiıafda rolu kıskin artmaıa
baılamııdır. Mısılın, müasir dövrdı hıtta inkiıaf etmiı,
liberal iqtisadiyyata malik olan klassik kapitalist ölkılırindı,
yeni yaranan milli mıhsulun 1/3 –dın yarısınadık hissısi
büdcı vasitısilı yenidın bölgüyı mıruz qalmaqla, bütövlükdı
iqtisadi fıaliyyıtin mühüm resurs bazasına çevrilmiıdir. ındi
büdcı xırclıri vı fiskal siyasıt vasitısilı dövlıt büdcısi,
inkiıaf etmiı bazara malik ölkılırdı, iqtisadi artım vı mıı-
ıulluıun tımin edilmısinin vacib alıti hesab olunur. Mahiy-
yıtinı görı dövlıt büdcısinin bir neçı prizmadan dıyırlın-
dirilmısi mümkündür. Qeyd edildiyi kimi, iqtisadi mahiyyıtinı
görı dövlıt büdcısi ölkınin mırkızlııdirilmiı pul fondunun
yaranması vı istifadı olunması zamanı yaranan pul münasi-
bıtlırini ifadı edir. Sosial mahiyyıtinı görı isı, büdcı bir tı-
rıfdın ayrı-ayrı iqtisadi fıaliyyıt subyektlıri vı ıhali
qruplarının vergilırlı yüklınmısi sıviyyısinı görı, digır
tırıfdın isı büdcı vısaitlırinin istifadısinin istiqamıtliliyinı
ısasın xarakterizı oluna bilır, Daha doırusu büdcınin sosial
mahiyyıti, onun gılir mınbılıri vı xırclırinin hansı
maraqlara xidmıt etmısi ilı müıyyınlııir.
Hüquqi baxımdan, büdcı, dövlıt funksiyalarının yerinı
yetirilmısi mıqsıdilı mırkızlııdirilmiı (dövlıt vı yerli idarı-
etmı sıviyyılırindı) pul fondlarının formalaıdırılması vı
onun
mıqsıdıuyıun
formada
istifadı
olunmasını
Dostları ilə paylaş: |