Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 17 A.Berson, E.Mindol və başqaları tərəfindən rifah – halının meyar- larının yaradılması üçün özünə məxsus stimul rolu oynamışdır. Dövlətin iqtisadiyyatda rolu haqda baxışlarda ən köklü dəyişiklik isə Con Meynard Keynsin (1883-1946) 1936-cı ildə nəşr etdiyi “Məşğulluğun, faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi” adlı ə səri ilə baş verdi. Qərb iqtisadi fikrində dövlətin iqtisadi siyasə- tini diqqət mərkəzinə çevirən yeni istiqamətin – keynisçiliyin yaranması əslində C.M.Keynsin ideyalarının hamılıqla tanınma- sının ifadəsidir. Öz baxışları ilə Keyns ilk dəfə bazarın ideal özünütənzimləyən mexanizm olması haqda neoklassik cərəyan tərəfdarlarının bəzi fərziyyələrindən imtina etdi. Keynsin təbirin- cə, bazar “səmərəli tələbi” təmin edə bilmir. Bunun üçün dövlətin pul – kredit və büdcə siyasəti vasitəsilə stimullaşdırıcı fəaliyyəti vacibdir. Belə siyasət milli gəlirin daha sürətli artımını təmin etmək üçün xüsusi investisiya və istehlak xərclərinin artımını sti- mullaşdırmalıdır. Keyns nəzəriyyəsinin əməli xarakteri, istiqa- mətliliyi kinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə onun geniş yayılmasına səbəb oldu. Keynsin məsləhətləri “qarışıq iqtisadiy- yat” və “ümumi rifah dövləti” nəzəriyyələri üçün ideoloji proq- ramla çevrildi. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq “Yeni keynsçilər” (R.Harrod, E.Domar, E.Xansen və b.) iqtisadi dinamikanın, xüsu- silə inkişaf faktorları və sürətləri problemlərinin həllində böyük fəallıq göstərir, inflasiya və məşğulluq arasında optimal nisbətləri tapmağa çalışırdılar. Bazar və dövlət tənzimlənməsinin üzvü qovuşmasını təmin etməyə çalışan Pol Samuelsonun (1915) “Neoklassik sintez” kon- sepsiyası məhz bu problemə həsr olunmuşdur. Ictimai nemətlər nəzəriyyəsinin müasir versiyası ilk dəfə Samuelson tərəfindən (1954) “ ctimai rifahın təmiz nəzəriyyəsi” adlı əsərində öz əksini tapmışdır. “Post keynsçilər” (Doan Robinson (1903-1983), Pyero Sraffa (1898-1983), Nikolas Kalder (1908-1986) və s. 1960-1970-ci illərdə keynsçilik ideyalarını D.Rikardonun bəzi fikirləri ilə tamamlamağa çalışırdılar. Yeni rikardoçular gəlirlərin daha bəra- Расим Щясянов 18 bər bölüşdürülməsi, bazar rəqabətinin məhdudlaşıdırılması və in- flyasiya ilə səmərəli mübarizə üçün tədbirlər sisteminin görülmə- sinə çalışırdılar. Lakin hesab olunur ki, 1970-ci illər keynsçilikdə “məyus- luq” dövrü yaratdı. Çünki təklif olunan məsləhətlər inflyasiyanın güclənməsinin, istehsalın düşməsinin və işsizliyin artmasının eyni zamanda qarşısını almaq mümkünsüz edir. Başqa sözlə Keynsçi paradiqma neoklassik paradiqmanı tamamilə aradan çıxara bilmədi. Bu iki paradiqmanı “neoklassik sintez” formasında birləşdirmək cəhdləri də fayda vermədi, çünki bu konsepsiya özlüyündə “bütöv” deyildi. Belə ki, “sintez” makroiqtisadi pro- seslərin təhlilində makroiqtisadi proseslərin doğurduğu fərziy- yələri qəbul etmirdi. Digər tərəfdən artıq 1970-80-cı illərdə dünya təcrübəsində neoklassik cərəyanın yeni istiqamətləri (mоnetarizm, yeni klassik iqtisadiyyat, ictimai seçim nəzəriyyəsi) keynsçiliyi ciddi şəkildə “sıxışdırmışdı”. Sadalanan yeni cərəyanların güclənməsi və direktiv iqtisa- diyyatın liberal prinsiplərə söykənən bazar iqtisadiyyatına nis- bətən səmərəliliyinin xeyli aşağı olması səbəbindən 80-cı illərdə sosialist sisteminin tranformasiyasının güclənməsi yeni siyasi iqtisadda dövlətin roluna yenidən baxmağı zəruri etdi. Siyasi iqtisadda yeni ideoloji cərəyan - neoinstitusionalizmin yaranması məhz dövrün tələblərinə reaksiya kimi qiymətləndirilə bilər. Bütövlükdə isə, neoinstitusionalizm dövlətin iqtisadiyyata müda- xiləsinə kifayət qədər qısqanclıqla yanaşır. Hesab olunur ki, döv- lətin müdaxiləsi gücləndikcə bazar mexanizmin səmərəliliyi aşağı düşür. Ronald Kouzun məhşur teoremi (1960) məhz dövlətin müdaxiləsinin lüzumsuzluğunu sübut edir. Ancaq bununla belə neoinstitusionalistlər başa düşürlər ki, müasir dövrdə həyata keçi- rilən mürəkkəb xarakterli mübadilə proseslərində dövlətin aktiv müdaxiləsi ən azı ona görə vacibdir ki, dövlət “mülkiyyət hüqu- qunu” müəyyənləşdirir və müqavilə şərtlərinə əməl olunmasını təmin edir. Başqa sözlə, ölkə əhalisinə qarşı fövqəladə inhisarçı hüquqa malik olan dövlət, bununla, mülkiyyət hüququnu öz mənafeləri baxımından yenidən bölüşdürmək imkanına malikdir. Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 19 Eyni zamanda dövlət səmərəli olmayan institutlar yaradaraq, cəmiyyətin gəlirlərinin bir qismini mənimsəyə bilər. Ona görə də cəmiyyətdə xüsusi maraqları olan elə qruplar meydana gəlir ki, onlar siyasi renta axtarmaqla mövcud “oyun qaydalarını” öz mənafeləri istiqamətində dəyişməyə çalışırlar. Nəzərə almaq vacibdir ki, köhnə institutların dəyişməsi və yenilərin yaranması özlüyündə böyük həcmdə vəsait xərclən- məsini tələb edir. Belə vəsaitin əsas hissəsi isə adətən artıq əvvəl- cədən istifadə edildiyindən onun istiqamətinin dəyişdirilməsi çə- tin məsələyə çevrilir. ş ondadır ki, mövcud “oyun qaydalarının” öyrənilməsinə, mənimsənilməsinə adamlar kifayət qədər eh- tiyatlar sərf ediblər. Ona görə də yeni institutların yaranması nəin- ki əlavə vəsait tələb edir, həm də artıq mövcud olan “institusio- nal” kapitalın ucuzlaşmasını (dəyərinin aşağı düşməsini) doğurur. Beləliklə əvvəlki inkişaf trayektoriyasından asılılıq effekti (path dependence) yaranır. Lakin nə monetaristlər, nə də keynsçiliyi tənqid edən neo- klassiklər, siyasi qərar qəbulu mexanizminin özünün etibarlılığına heç vaxt şübhə etmirdilər. Nəzəri baxışlarda bu boşluğu doldur- maq istəyənlər 1950-60-cı illərdə “ictimai seçim nəzəriyyəsini” yaratdılar. (C.Byukenen, Q.Tallo, M.Olson, D.Müller və s.). Bu nəzəriyyə tərəfdarları da dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin nəticəliliyinə şübhə edirdilər. Onlar, klassik liberalizm prinsipləri və marjinal təhlil metodlarını siyasi, hüquqi və sosioloji sahələrin tədqiqində ardıcıl genişləndirirlər. Qısa müddətdə bu fəallıq “iq- tisadi imperializm” adlı fenomenin yaranmasına gətirmişdir. Be- ləliklə, bu nəzəri cərəyanın tərəfdarları “hökumət qərarlarının qəbulu prosesini” tədqiqat obyektinə çevirirlər. “Metodoloji fərdilik” ideyasını əsas tutaraq onlar sübut edir- lər ki, biznes və siyasət arasında keçilməz sərhəd yoxdur. Be- ləliklə, onlar “paternalist dövlət” mifinin dağılmasına səbəb olur- lar. Onların fikrində “rasional siyasətçilər” ilk növbədə elə proq- ramları müdafiə edirlər ki, bu proqramlar həmin siyasətçilərin nü- fuzunun və beləliklə, növbəti seçkilərdə udmaq ehtimalının artma- sına xidmət edə bilər. Bu isə o deməkdir ki, “ictimai seçim” nəzəriy- Расим Щясянов 20 yəsi fərdilik prinsipini daha da inkişaf etdirərək onu yalnız bütün kommersiya fəaliyyətinə yox, həm də dövlətə aid edir. ctimai seçim nəzəriyyəsinin tərəfdarlarının insan kapitalına munasibəti, bütövlükdə, insanların həmişə müəyyən davranış prinsiplərinə sadiqliyi faktoruna əsaslanır. Məlumdur ki, adətən adamlar faydalılığı maksimumlaşdırmağa (mümkün olanlardan ən yaxşı nəticəni əldə etməyə); məlum və məlum olmayan xərcləri də nəzərə almaqla iqtisadi tarazlığı təmin etməyə (mal və xid- mətlər bazarında olduğu kimi) çalışırlar və bu zaman özlərinin üs- tünlük meyarlarını (əsas tələbləri üzrə meyarları) saxlayırlar. Siyasətdə “ qtisadi imperializmin” inkişafı üç mərhələdə gedir. Birinci mərhələdə “düşmən ərazisi” sürətlə işğal edilir. Po- litologiyanın ənənəvi anlayışları qısa müddətdə iqtisadi dilə çev- rilir. Belə fikir yaranır ki, əsas problem ümumi iqtisadi prinsip- lərin (davranışın maksimumlaşdırılması, bazar tarazlığı, dəyər- lərin və meyarların dayanıqlığı, xərc və faydalılıq limitlərinin nisbəti və s.) fərdi tətbiqindədir. kinci mərhələdə “mənimsənilmiş (işğal olunmuş)” materia- lın müqaviməti başlayır. ş ondadır riyazi aparat özünün inkişaf məntiqinə malikdir və tətbiq olunduğu elmin xüsusiyyətlərini nə- zərə almır. Ona görə də riyazi aparatın tətbiqi üçün iqtisadi qanun- ların anlayış və mahiyyətinin dərindən öyrənilməsi zərurəti yaranır. Nəticədə həqiqətlə elmi ciddilik arasında problem meydana gəlir. Üçüncü mərhələdə isə, ilk iki yanaşmanın sintezi həyata ke- çirilir. Yeni keyfiyyət halı yaranır - sübut olunur ki, iqtisadiyyatın universal elm olması iddiası özünü tam doğrultmasa da, onun digər sahələrə müdaxiləsi yeni biliklərin yaranmasına səbəb ol- muşdur və bu müdaxilədən bütün tərəflər faydalanır. Belə müdaxilənin daha bir üstünlüyü var. “ qtisadi imperia- lizm” yalnız özünün ciddiliyi ilə yox, həm də izah etmə üstün- lükləri ilə fərqlənir. Onun metodologiyasını daha asanlıqla öyrən- mək və təbliğ etmək olar. Həm də o, standart şəraitdə düzgün se- çim etmək üçün əlverişlidir. Lakin onun tətbiqi üçün ilkin fərziy- yələrin daha dərin məna daşıması vacibdir. Bu yöndə ən çox uğur Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|