Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
53 
dəyişmələr,  10-20  müxtəlif  istiqamət  üzrə  baş  verir.  Belə  dəyiş-
mələr,  müntəzəm  və  parabolik  xarakterli,  həm  də  qeyri-müntə-
zəm, ani ola bilər. Ona görə də, onların Yerdəki məhsuldarlığa tə-
siri müxtəlifdir. 
           3.      1919-cu  ildə  Ellsuore  Xentiqton,    metreoloji    şəraitin 
konyukturaya təsiri, ideyasını irəli sürdü. O, 1870-1914-ci illərin 
statistikasını  təhlil  edərək,  nəticə  çıxarmışdır  ki,  «əhalinin  sağ-
lamlığı, konyukturanın nəticəsi yox, səbəbidir». « qtisadi dövrlər, 
ə
halinin  mənəvi  vəziyyətindən  daha  çox  asılıdır.  Mənəvi  vəziy-
yət, daha çox sağlamlıqdan, o isə daha çox havadan asılıdır». 
qtisadi  inkişafın  dövrülüyünü,  fiziki  proseslərlə  izah  edən 
nəzəriyyələrin  bəziləri,  onun  institusional  xarakterindən  tam  im-
tina etmir. Bu tipli nəzəriyyələrin ən mühümlərindən biri, Verner 
Zombartın
  nəzəriyyəsidir.  Bu  nəzəriyyəyə  görə,  üzvü  və  qeyri-
üzvü  xammalı  emal  edən  sənaye  sahələrinin  dinamikası,  fərqli 
ritmlərə  malikdir.  Məsələn,  polad  sənayesi  və  pambıq  mahlıcı 
sənayesinin  inkişafında,  müxtəlif  dövrlər  ola  bilir.  Zombart 
nəzəriyyəsinin  əsas  nəticəsi  ondadır  ki,  iqtisadi  böhranlar,  fiziki 
və iqtisadi proseslərin uyğunsuzluğu ilə bağlıdır. 
qtisadi  dövrlərin  emosional  proseslərə  müvafiq  izahı 
nəzəriyyələri 
        
1. A.Piqu nəzəriyyəsinə görə, istənilən dinamikanın qiymət-
ləndirilməsində optimizm və pessimizm meyilləri, müəyyən səhv-
lər nəticəsində, əksinə çevrilə bilir. Yəni «konyukturanın əlveriş-
liyinə  olan  inamın  dəyişməsi,  dövrün  ritmliyinin  əksinə  dəyiş-
məsinə gətirir. Bu proses yeni səhvlər doğurur və onlar bir-birini 
ə
vəzləyərək  zəncir  yaradır».  Piqu  hesab  edir  ki,  belə  vəziyyətin 
yaranması,  psixoloji  amillə  bağlıdır  və  qeyri-müəyyənlikdən, 
informasiya qıtlığından doğur. 
          2.    M.Xekster nəzəriyyəsinə görə isə, qeyri-müəyyənlik və 
psixoloji  amilin  kökü,  təsərrüfatdan  kənarda  yerləşir.  Xeksterin 
fikrincə  «...əhvali-ruhiyyədə  olan  dəyişmə,  topdansatış  qiymət-
lərində baş verən dəyişmələrdən əvvəl baş verir; doğum faizində 
dəyişmələr  isə  ...  işsizlikdə  dəyişmələrdən  17  ay  əvvəl,  ölüm 
Расим Щясянов 
 
54 
 
faizində – qiymətlərdən 17 ay və ... işsizlikdən isə 10 ay əvvəl baş 
verir». 
Xekster  nəzəriyyəsi,  Piqu  nəzəriyyəsinə  və  Xentiqnton  nə-
zəriyyəsinə  son  dərəcə  oxşardır.  Yeganə  fərq,  demoqrafik  statis-
tika  ilə  havanın  dəyişmə  dinamikası  arasında  asılılıqların,  Xeks-
terin,  nəzərə almamasıdır. 
qtisadi  dövrlərin  institusional  proseslərə  müvafiqliyi  nəzə-
riyyələri 
             qtisadi  dövrlərin  yaranmasının  əsas  səbəbini,  təsərrüfat 
institutlarının  dəyişməsi  ilə  əlaqələndirən  nəzəriyyələr. 
Bu  tipli 
nəzəriyyələr  iki qismə ayrılır: 
a)  E.Fogel    nəzəriyyəsinə  görə,  sosial  proqress  addımlarla 
gedir, onun sürəti və istiqamətinin dəyişməsi, iqtisadi proseslərin 
sakitləşmiş tarazlığını müəyyən vaxtdan bir dəyişir. Xüsusi mül-
kiyyətin və təşəbbüsün mövcud olduğu cəmiyyətdə, müxtəlif fak-
torların təsiri ilə tarazlıq pozulur. Yəni, qeyri-müntəzəmlik iqtisa-
diyyatın təşkilindən doğur. Ona görə də «proqres», ümumiyyətlə, 
«rəqslərin» əsas səbəbidir. 
b) C.Şumpeter nəzəriyyəsinə görə, yenilik «dalğavari» gəlir 
və  yüksəlişə  səbəb  olur,  onun  ardınca  isə,  böhran  və  tənəzzül 
yaranır.  Şumpeter  hesab  edir  ki,  çox  məhdud  sayda  sahibkarlar 
tərəfindən  həyata  keçirilən  mexaniki  kəşflər,  yeni  məhsul  isteh-
salı, yeni fəaliyyət forması, yeni bazarın tapılması və s. kimi yeni-
liklər,  iqtisadi  fəaliyyətdə  canlanma  yaradır.  Bütün  iqtisadi  sub-
yektlər,  yeni  şəraitdən  bəhrələnməyə  çalışır.  Müəyyən  dövrdən 
sonra  isə,  yeni  səviyyədə  ifrat  istehsal  baş  verir  və  yeni  böhran 
başlayır. 
           qtisadi dövrləri, mövcud təsərrüfatçılıq institutlarının fəa-
liyyəti ilə izah edən nəzəriyyələr.
  Bu tipli nəzəriyyələr, daha çox 
saylıdır və müxtəlif müddəalara əsaslanır. 
a)  Pul  gəlirlərinin  alınmasının,  texniki  şərtlərinə  görə  yara-
nan dövrlər. 
T.Veblen,  J.Leskyür
 hesab edir ki,  gəlirin  alınmasının pers-
pektivlərinin dəyişməsi, müəssisələrin kapitallaşmasında və işgü-
zar planda dalğa yaradır, bu isə öz növbəsində rəqslərə səbəb olur. 

---

Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 
 
55 
Bu  cərəyanın  digər  tərəfdaşları,  Q.Dennison,  L.Frank,  S.Kuznes, 
T.Mitçel və s. hesab edirlər ki, pulun hərəkətində rəqslər, vasitə-
çilərin,  hazır  məhsul  və  xammala  olan  sifarişlərdən  doğur  və 
xammal  istehsalı  mərhələsinə  doğru  getdikcə  artır.  Bu  rəqslərin 
amplitudası,  tələbin  amplitudasından  xeyli  böyükdür.  Onun  sə-
bəbini  isə,  təsərrüfat  sisteminin  «rəqabətliyi»  tezisində  axtarmaq 
lazımdır. 
b)    Dövrülüyün  yaranması  səbəbini,    bir  tərəfdən  gəlirlərin 
bölgüsü və xərclənməsi və digər tərəfdən, istehsal prosesində olan 
qeyri-tarazlıqda  izah edən nəzəriyyələr. 
R.Mey
 –  stehsal olunan məhsulların, pul dəyərinin dəyişmə-
sinə  nisbətən  əməkhaqqının  dəyişməsi  gecikir,  ona  görə  də 
istehlak tələbi, cari təklifi gah üstələyir, gah da geri qalır. 
E.Lederer
  –  Qiymətlərin  artması  və  azalması  sürətlərinin 
fərqli olması istehlakçıların gəlirinin yüksəlişi dövründə istehsal-
dan geri qalmasını və əksində enmə dövründə onu qabaqlamasını 
doğurur. 
P.Martin
  –  Yüksəliş,  dövriyyə  kapitalının  artımını  tələb 
edir. Belə kapital isə, canlanmanı davam etdirmək üçün, istehlaka 
yönəldilən  fondların  hesabına  əldə  oluna  bilər.  Canlanma  o  vaxt 
başlaya bilər ki, tənəzzül dövriyyə kapitalına olan tələbi azaltsın. 
c)  nkişafda dövrülüyün, ümumi istehsal və istehlakda taraz-
lığın  olmaması  səbəbindən,  baş  verməsini  əsaslandıran  nəzəriy-
yələr. 
Ç. Xardi
 – xüsusi təsərrüfat planlarının mövcudluğu, qeyri-
müəyyənliyin  yaranmasına  və  beləliklə  məhsul  istehsalında, 
çatışmamazlıq və artıqlığa səbəb olur. 
A.Aftalyon,  M.Bunyatyan
  –  əlverişli  ticarət-sənaye  kon-
yukturası, sənaye avadanlığının kəskin artımına və daha sonra isə 
məhsul  artımına  səbəb  olur  və  istehlak  mallarına  tələbin  limit 
qiymətlərini aşağı salır. Nəticədə, tənəzzül başlayır və məhsul ar-
tımı azalır. Limit qiymətləri qalxdıqca isə ,əksinə proses başlayır. 
d)  qtisadi  dövrlərin    yaranmasını  istehlak,  yığım  və  yeni 
tikintiyə  kapital  qoyuluşu  proseslərində,  tarazlığın  pozulması  ilə  
ə
saslandıran  nəzəriyyələr:  
Расим Щясянов 
 
56 
 
           M.Tuqan-Baranovski –  Canlanma dövründə kapitala tələb, 
nəqd  yığımı  üstələyir.  Tənəzzül  dövründə  isə,  kapital  qoyuluşu, 
cari  yığımdan  geri qalır. Sərbəst borc kapitalı, o vaxtadək  yığılır 
ki,  onun  investisiyaya  yönəldilməsi,  yenidən  gərginləşir  və 
yüksəlişin yeni dövrü başlayır. 
C.Qabson
  –  Yüksəliş  dövründə  gəlirin  kəskin  artımı,  kapi-
talın artıq yığımı və onun, yeni zavod və fabriklərin tikintisinə yö-
nəlməsinin çoxalması baş verir. Ona  görə də, tələb, kapital  tək-
lifindən geri qalır. Bundan sonra tənəzzül başlayır, gəlir azalır və 
kapital yığımı kəsilir,  istehlak,  istehsala çatır və yeni canlanma 
başlayır. 
C.Xell
  –  stehlak  mallarına  tələbdə  və  tikinti  xərclərində 
nisbi  azalma,  tikinti  işlərində  böyük  dəyişiklik  yaradır.  Bu  dəyi-
ş
iklər isə, istehlak tələbində dəyişikləri gücləndirir. 
d)  Dövrülüyün  yaranmasını,  bankların  fəaliyyəti  ilə  əlaqə-
ləndirən nəzəriyyələr. 
A.Hakksen
  –  Gələcək  haqda  təsəvvürlər  əlverişli  olduqda, 
banklar  kreditləşdirməni  asanlaşdırmaqla,  iş  adamlarının  alıcılıq 
qabiliyyətini artırır. Canlanma o vaxtadək davam edir ki, banklar, 
ssudanı kəsmək məcburiyyətində qalır. Bu vəziyyətdə, böhran və 
tənəzzül baş verir, həmin müddətdə isə, banklarda vəsait toplanır 
və onlar yeni ekspansiyaya başlayırlar. 
R.Xoutri
 – Banklarda böyük ehtiyat olduqda, onlar uçot fai-
zini aşağı salır və ssudanı stimullaşdırır, sahibkarların ehtiyat fon-
dunu  zəiflədir.  Onda  onlar  dərəcəni  qaldırır  və  pula  tələb  azalır. 
Banklarda pul yığılır və yeni dövr başlayır. 
 
2.2.  qtisadi nizamlılıq  və konstitutsiyalı iqtisadiyyat 
 
        XX  əsrin  əvvəlləri,  Birinci  Dünya  müharibəsinin  başa  çat-
ması dövrü, adətən, müasir, dünya təsərrüfat sisteminin formalaş-
masının başa çatması dövrü kimi qiymətləndirilir. Lakin, eyni za-
manda bu dövr, həm də,  iqtisadi inkişafın, hər hansı ölkə daxilin-
də və  sırf, iqtisadi səmərəlilik meyarları əsasında, qiymətləndiril-
məsi dövrünün də başa çatması kimi, dəyərləndirilə bilər. Belə ki, 

---