Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 41 Nəzərə almaq vacibdir ki, siyasi qərarların qəbulu, ictimai rifahın qiymətləndirilməsi ilə oxşardır. Yəni, optimal qərarın qəbulu üçün çox adamların fikrini öyrənmək vacibdir. Təbiidir ki, burada da “ictimai rifah” teoremində rast gələn “biletsizlik prob- lemi” (free rider), yəni üstünlük vermənin səhv olması halına rast gəlmək olar. Qərarların, xüsusi ilə iqtisadi qərarların, effektliyi üçün, qə- rar qəbulu və zəruri tədbirlərin görülməsi ilə bağlı xərclərin, bü- tövlükdə həcmi, nisbətən az və əksinə, problemin həlli haqda qə- rarın gözlənilən yekun faydalılığı, böyük olmalıdır. Bu şərtin ödənilməsi, müvafiq təcrübənin toplanması sisteminin təşkilini və xüsusi biliklərin olmasını tələb edir. (Məsələn, arxivləşdirmənin köməyi ilə müxtəlif ssenarilərin təhlili, modellərin yaradılması və qiymətləndirilməsi kimi ola bilər). Lakin eyni zamanda, nəzərə almaq vacibdir ki, qərarların yüksək səmərəliliyi haqda ancaq o vaxt danışmaq olar ki, iqtisadi siyasət tədbirlərinə cəlb olunan şə xslərin hamısının istəkləri (üstünlükləri) və bütün xalq təsər- rüfatı xərcləri, o cümlədən aparılan tədbirlərlə bağlı xərclər nəzə- rə alınıbdır. Əksər hallarda bunun üçün xərclərin və nəticələrin mürəkkəb və ətraflı hesabatını tərtib etmək lazımdır. Qərar qəbulu ilə bağlı xərclər, onun üçün tələblərin (məsə- lən, səsvermədə həlledici çoxluğun tələb olunması) və səsvermə hüququna malik olanlar arasında fərqlərin artması ilə çoxalır. Ancaq qərar qəbulunun möhkəm qaydası, cəmiyyətdə psixoloji mühiti yaxşılaşdırır. Çünki belə qayda, hər bir təklifin ,bütün fi- kirləri nəzərə almadan qəbul edilməsi (birsəslə qəbul qaydası bu ehtimalı sıfır edir) ehtimalını azaldır və qərarların qəbulunun kim- lərinsə maraqlarından asılı olmaması üçün əlverişli şərait yaradır. Müasir iqtisadi siyasət modelinin yaradıcılarından hesab olunan Byukenen və Tallok təsdiq edir ki, qərarın limit xərcləri, limit faydalılığına bərabər olduqda onu optimal qərar kimi qəbul etmək olar * . * Р.М.Нуреев. Теория общественного выбора, М., 2005. Расим Щясянов 42 Qərarın iqtisadi faydalılığı, onun daha məqsədəuyğun ol- ması və daha az mənfi törəmə effektlər yaratmasından asılıdır. Düzgün həll, optimal informasiyaya malik olmaqdan asılıdır. Optimal informasiyanı isə, yaxşı qarşılıqlı əlaqə mexanizminə malik, paylanmış sistemdən əldə etmək olar. Siyasi qərarın qəbulu sistemi nə qədər çox mərkəzləşmişdirsə, informasiya əlaqəsinin keyfiyyəti, o qədər pis olur (mərkəzləşmiş idarəetməyə malik iqti- sadi sistemlərdə ən mühüm problem). Mərkəzləşmənin güclən- məsi ilə, regionlar və inzibati strukturlar arasında rəqabət zəif- ləyir, nəticədə əhali üçün faydalı ola biləcək, rəqabət aparan ideya və planların sayı azalır. Qərarların təsirinə məruz qalacaq şəxslər, onun qəbulunda iştirak edirsə, onda seçki vasitəsilə bu və ya baş- qa tədbirin aparılmasına, razılıq və narazılılığı ifadə etmək olar. Ona görə də, siyasi qərarın qəbulunda, bu qərarın təsir edəcəyi şə xslərin, maraqlarını qorumaq zərurəti yaranır. Yüksək dərəcədə, kollektiv istifadəyə malik olan rifahın (yəni bu rifahdan eyni vaxtda daha çox seçici istifadə edir) idarə olunmasını, daha yuxarı səviyyənin səlahiyyətlərinə, aid etmək, məqsədə uyğundur. Məsələn, xarici təhlükəsizlik, valyuta qanun- vericiliyi, rəqabət mübarizəsini tənzimləyən hüquqi normalar və s. kimi, ölkənin bütün əhalisinin həyatına təsir edən sferaları, milli səviyyəli səlahiyyətlərə, aid etmək məqsədəuyğundur. Lokal səviyyəli məsələlərə, əhaliyə bilavasitə təsir edən sahələri, mə- sələn, ictimai nəqliyyat, kommunal problemlər və s. aid olunması daha effektli hesab olunur. qtisadi siyasətin realizasiyası zamanı, lokal və beynəlxalq səviyyədə «kənar effektlər» yarana bilər. Lokal səviyyədə, ölkədaxili inzibati vahidlər arasında problemlər, danışıqlarla tənzimlənə bilir. Beynəlxalq səviyyədə yaranan prob- lemlərlə bağlı isə, başqa ölkələrin əhalisi, səsvermə vasitəsilə öz münasibətlərini bildirmək hüququna malik deyil. Çünki, səsvermə hüququ milli sərhədlərlə məhdudlaşır. Ə halinin geniş kütləsinin maraqlarını, daha yaxşı təmin et- mək üçün, daha az mərkəzləşdirilmiş siyasi strukturların yaradıl- ması və siyasi proseslərin dəqiq təşkilinə çalışmaq lazımdır. Bunun üçün dəqiq prosessual qaydaların yaranması və siyasi bal- Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 43 lastın (əsas məqsədə birbaşa xidmət etməyən yük) aradan qaldı- rılması (o cümlədən dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi) vacibdir. Burada «subsidarlıq» prinsipini tətbiq etmək məqsə- dəuyğundur. qtisadi siyasətin bir çox sahələri, ilk baxışdan təcrid olun- muş xarakterli, müxtəlif idarələrin qərarları isə, razılaşdırmaya ehtiyacı olmayan kimi görünə bilir. Lakin müasir iqtisadi həyatın mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri, iqtisadi siyasətdə, müxtəlif idarə- lərin fəaliyyətinin diaqonal koordinasiyasını (həm horizontal, həm də şaquli koordinasiyanı) zərurətə çevirir. Əks halda razılaş- dırılmış iqtisadi siyasətin aparılması mümkün deyildir. Real təcrübədə, belə koordinasiyanı aparmaq üçün, ilk növbədə ida- rələrarası işçi qruplar yaradılır, daha sonra, birgə fəaliyyətin ma- liyyələşdirilməsi zərurəti yaranırsa, maliyyə idarəsi, həmin idarə- lərin dolayı koordinasiyasını təşkil edir. Bu onunla izah olunur ki, dövlət bücəsinin vəsaitləri məhduddur. Məsələn, ətraf mühitin qo- runmsına yönələn bəzi tədbirlər, həmin regionda, iqtisadi fəaliy- yətin cəlbediciliyinin aşağı düşməsinə və vergi daxilolmalarının azalmasına səbəb ola bilər. Bunun əksi də ola bilər. Məsələn, inves- tisiya mühitinin yaxşılaşdırılması ekoloji situasiyanı pisləşdirə bilər. Müxtəlif idarələrin fəaliyyətinin koordinasiyası, digər başqa sahələrdə də zəruri ola bilər. Məsələn, rəqabətin və xarici iqtisadi siyasətin stimullaşdırılması tədbirlərinin razılaşdırılması həmişə vacibdir. Koordinasiyanın, yalnız vertikal xarakterli, yəni müx- təlif qərar qəbulu səviyyələrində (mərkəzi və yerli), fəaliyyətin uzlaşdırılması kimi qəbul edilməsi kifayət deyil. Horizontal koor- dinasiya (regionlar arası) və dioqanal koordinasiya da vacibdir. Hər bir səviyyədə idarəetmə institutları elə formalaşdırılmalıdır ki, hər üç tələb asanlıqla reallaşa bilsin. Səmərəli iqtisadi siyasətin mühüm atributlarından biri, mə- sələlərin rasional bölgüsüdür. Belə bölgünün ən mühüm meyarla- rına, xərclərin həcmi ilə yanaşı, siyasi qərarın açıqlığı dərəcəsi, vətəndaşlara yaxınlığı və yeniliklərin intensivliyi aiddir. Yenilik- lərin intensivliyi dedikdə, ideya və konsepsiyaların rəqabəti başa düşülür. Belə rəqabət, investisiya mühitinin milli və beynəlxalq Расим Щясянов 44 rəqabətliliyi şraitində, mobil istehsal faktorlarının cəlbi üçün, ə lverişli imkanlar yaraldılmasında mühüm rol oynayır. qtisadi siyasətdə qərar qəbulunun mühüm bir əlamətini də, məsələlərinin şaquli bölgüsünün xüsusiyyətləri təşkil edir. Dünya təcrübəsində, bazar iqtisadi münasibətləri şəraitində, ümumdövlət miqyaslı məsələlərin hansı səviyyədə həll edilməsi, siyasi yolla müəyyənləşir. Məsələn, Avropa ttifaqı çəçivəsində, Maastrixt müqaviləsində təsbit olunmuş subsiarlıq prinsipi, hər bir müvafiq məsələnin həlli modelini müəyyənləşdirir. Avropa ttifaqı bila- vasitə, ancaq elə məsələləri həll edə bilr ki, onları milli səviyyədə, adekvat həll etmək mümkn deyildir. Bütövlükdə qeyd olunduğu kimi, subsidarlıq prinsipi tələb edir ki, qeyri müəyyənlik olduğu təqdirdə, məsələlərin həlli səlahiyyətini, mümkün olan ən aşağı səviyyəyə həvalə etmək lazımdır. Lakin bu, heç də o demək deyil- dir ki, məsələlərin həllində, səlahiyyətlərin bölgüsü dəyişməz olmalıdır. Çünki, zaman ötdükcə, ayrı-ayrı səviyyələrdə, qərar qə- bulunun nisbi səmərəliliyi, dəyişə bilir. Ona görə də, bölgünün ra- sionallığını saxlamaq üçün, müstəqil ekspertlərdən ibarət komis- siya, bölgünün səmərəliliyini sistematik olaraq yoxlamalıdır. Subsidarlıq prinsipi, əhaliyə ən yaxın səviyyədə, qərar qəbu- lunu məqsədəuyğun hesab etməklə idarəedicilərin fərdi məsu- liyyətini təmin edir. Dar mənada subsidarlığı – qərar qəbulunda sərbəstliyi döv- lətə yox, təşkil olunmuş ayrı-ayrı qruplara vermək üstünlüyü kimi də şərh etmək olar. Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|