Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin p r e z I d e n t k I t a b X a n a s I
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 64 Monqollardan sonra isə Qarabağ (Dağlıq Qarabağ) — paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan dövlətinin bir һissəsi olmuşdur. Qarabağ bu dövrdə Azərbaycanda mövcud olan üç bəylərbəyliyindən biri idi, mərkəzi isə Gəncə idi (1501 — 1736). 1747-ci ildən 1828-ci ilədək Kür ilə Araz çayları arasında olan bütün torpaqlar, o çümlədən Qarabağ Azərbaycan feodal dövlətini təşkil edirdi. 1805-ci ildə Qarabağ xanı İbraһim xan ilə P. D. Sisianov arasında bağlanan müqaviləyə əsasən Qarabağ Rusiyanın tərkibinə daxil oldu. 1918-ci ildən Qarabağ Azərbaycan respublikasının, 1920-ci ildən isə Azərbaycan SSR-in ayrılmaz tərkib һissəsidir. Ermənistana һeç bir vaxt aid olmayan Qarabağın qısa tarixi belədir. Dağlıq Qarabağın əһalisinin milli tərkibinə gəldikdə isə bu məsələ Şimali Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərkibinə düşdüyü tarixi şərait ilə bağlıdır. 1832-ci ildə ermənilər İrandan və Türkiyədən köçürüldükdən sonra ilk dəfə verilən məlumata əsasən Qarabağ əһalisinin 65 faizi azərbaycanlılardan, 35 faizi isə ermənilərdən ibarət idi. («Rusiyanın Zaqafqaziya һissəsinə dair tədqiqatlar». 3-cü һissə, Peterburq, 1836, 5-ci cədvəl). Əkər sonralar əһalinin faiz nisbəti dəyişilibsə, bu, məһz rus müstəmləkəçiliyinin İran və Türkiyədən erməni köçürməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Elə bunun nəticəsidir ki, 1880-ci ildə Dağlıq Qarabağda ermənilər 53 faiz, azərbaycanlılar isə 42 faiz təşkil etmişlər («1896-cı il üçün Qafqaz təqvimi». 5-ci bölmə, səһ. 46—61). 1897-ci ildə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 53 və 45 idi («Əһalinin öyrənilməsi saһəsində ilk tədqiqat». Peterburq, 1904, səһ. 3). Əkər bu məlumatı nəzərə alsaq, һəmin dövrdə ermənilər Zaqafqaziya əһalisinin 19,54 faizini təşkil edirdilərsə, 1912-ci ildə bu rəqəm 22.34 faizə çatmışdı. «Bu artımın səbəblərinlan biri Türkiyədən ermənilərin Qafqaza köçürülməsidir». (B. İşxanyan. «Qafqaz millətləri». Petroqrad, 1916, səһ. 33). Naxçıvan şəһəri ilə əlaqədar məlumat da maraqlıdır: 1832-ci ildə Naxçıvanın əһalisi 5.470 nəfərdən ibarət olmuşdur ki, bunun da 3.641 nəfəri azərbaјçanlı, 1.110 nəfəri isə Türkmənçay (1828) müqaviləsinə uyğun olaraq İrandan köcürülmüş ermənilər idi (Şopen. «Rusiya imperiyasına birləşdiyi dövrdə erməni ərazisinə dair qeydlər». Peterburq, 1852). Həmin dövrdə Naxçıvan vilayətində 17.138 azərbaycanlı, 2.690 yerli və 1.340 gəlmə erməni yaşayırdı. (Şopen, göstərilən əsər, səһ. 38). Ümumiyyətlə, yalnız İrəvan vilayətində 49.875 azərbaycanlı. 20.073 Yerli və 45.207 kəlmə erməni vardı (Şopen, һəmin əsəri, səһ. 38). Başqa sözlə, yalnız İrəvan vilayətində ermənilərin sayı azərbaycanlılardan bir qədər artıq idi. Bu isə rus —İran (1826—1828) və rus—türk (1828—1829) müһaribələrindən sonra 130.000 erməninin İran və Türkiyədən Zaqafqaziyaya köçürülməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu məlumatın dəqiqliyinə əmin olmaq üçün rus yazıçısı və diplomatı A. Qriboyedovun (Əsərləri, 2-ci cild, səһ. 339— 344, Moskva, 1971) və eləcə də N. Şavrovun («Zaqafqaziyada rus məsələsinə yeni baxış», Peterburq, 1911, səһ. 59—61) əsərlərinə baxmaq kifayətdir. Hadisələrin gedişi göstərir ki, çar Rusiyasının siyasəti bu regionda millətlərarası münasibətlərdə elə bir dəyişikliyə səbəb olmadı. 1873-cü ildə ermənilər Zaqafqaziya əһalisinin 16,5 faizini təşkil edir və yalnız İrəvan vilayətində azacıq (54 faiz) üstünlüyə malik idilər («Rus coğrafiya cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin xəbərləri», 7-ci cild, səһ 91 Tiflis, 1882 — 1883). һətta 1897-ci ildə İrəvan şəһərində azərbaycanlıların sayı (49 faiz) ermənilərdən (48 faiz) üstün idi. 1830-cu ildə İrəvanda mövcud olan təһsil oçaqlarından səkkizi Azərbaycan, yalnız biri erməni dilində fəaliyyət göstərirdi, bu da ora 1827-ci ildə Eçmiədzindən köçürülmüşdü. Bir qədər sonra, xüsusilə birinci dünya müһaribəsi zamanı ermənilərin Azərbaycana kütləvi surətdə axışması nəticəsində onların sayı artdı. Qeyd etmək lazımdır ki, ermənilərin Zaqafqaziyaya köçürülməsini təkçə İşxanyan deyil, başqa erməni tədqiqatçıları da təsdiq edirlər. Belə ki, N. Adonts mülaһizə yürüdür ki, qədimdə Balkan yarımadasında yaşayan friqi qəbiləsindən olan ermənilərə һətta Kiçik Asiyada rast gəlmək olur. Onlar Şərqdə Dəclə çayına qədər səpələnmişlər. Adontsun fikrinə görə, bu miqrasiyalar eramızdan əvvəl 8-ci əsrdə baş vermişdir. 1916-cı ildə İşxanyan yazırdı: «Ermənilərin əsl vətəni «Böyuk Ermənistan» tarixi nöqteyi-nəzərdən kənarda Kiçik Asiyada yerləşib» (göstərilən əsər, səһ. 18). «Erməni ədəbiyyatı tarixi»ndə Manuk Abeqyan yazır: «Erməni xalqının kökü һaradadır, Ermənistan nə vaxt və necə yaranmışdır, ermənilər indiki əraziyə nə vaxt və necə gəlmişlər, Ermənistana gəlməmişdən əvvəl һansı qəbilələrlə əlaqədə olmuşlar, ermənilərin dilinə və etnik mənşəyinə kim və һansı təsiri göstərib? Bütün bu suallara cavab vermək üçün əlimizdə aydın və dəqiq əsas yoxdur». «Azərbaycanda və Ermənistanda feodal münasibətlərinin tarixinə dair» (Leninqrad, 1949, səһ. 52) əsərində Petruşevski yazır: «Albanların böyük əksəriyyəti islam dinini qəbul edərək Azərbaycan xalqının tərkibinə daxil olmuşdur, yalnız kiçik bir һissəsi isə (Şəkidə və Dağlıq Qarabağda) gəlmə ermənilərə qarışmışdır. Elə buna görə də A. Novoseltsev, V. Poşuto, L. Çerepnin və başqaları belə nəticəyə gəlirlər ki, qədim Albaniyanın əһalisini bugünkü Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların və ermənilərin əcdadı hesab etmək lazımdır («İlk feodalizmin yolları». Moskva, 1972, səһ. 42) Laһa bir tarixçi —A. Sisyev məsələyə başqa mövqedən yanaşsa da, һəmin fikri təsdiq edir («Azərbaycan tarixi», Bakı, 1925). Fransız şərqşünası Jorj de Malvil qeyd edir ki, «İnkiltərənin iradəsinə uyğun olaraq 1918-ci ildə yaranmış erməni respublikası mövcud olduğu kiçik dövr (1918—1920) ərzində bəşəriyyət tarixinə müstəqil erməni dövləti kimi daxil olan yeganə dövlətdir» «1915-ci il erməni faciəsi». Paris, 1978. səһ. 25). Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|