Azərbaycan respublikasi döVLƏT ŞƏHƏrsalma və arxitektura komiTƏSİNİn kollegiyasi

3. Flüor tərkibli reagentlər təmiz suya, bir qayda olaraq, zərərsizləşdirmədən əvvəl daxil edilməlidir. İki pilləli təmizləmə texnologiyasında flüor tərkibli reagentlərin süzgəclərdən əvvəl suya daxil edilməsinə yol verilir.

4. Silisiumlu flüorlu natriumdan istifadə edildikdə sərf çənlərində reagentin doymamış məhlu-lunun hazırlanma sxemi qəbul edilməlidir. Reagentin doymuş məhlulunun isə bir qat doydurma saturatorlarında hazırlanması nəzərdə tutulmalıdır.

Flüorlu natrium, silisium flüorlu turşu və silisiumlu flüorlu natriumdan istifadə edildikdə reagentin doymamış məhlulunun sərf çənlərində hazırlanma sxemi tətbiq edilməlidir. Toz şəkilli reagentlərin quru dozalanma sxemindən istifadə olunmasına yol verilir.

5. Saturatorun məhsuldarlığı (reagentin doymuş məhluluna görə) (2) düsturu ilə hesablan-malıdır.

burada q_s- emal edilən suyun sərfi, m³/st;

n_s - saturatorların sayı;

P_f - silisiumlu flüorlu natriumun həllolma qabiliyyətidir, qr/l (0⁰C-4,3;20⁰C-7,3; 40⁰C-10,3).

Saturatorların həcmi məhlulun onlarda 5 st-dan az olmayaraq qalmasına hesablanmalıdır. Saturatorda suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti 0,1 m/s-dən artıq olmamalıdır.

6. Doymamış məhlullar hazırlandıqda sərf çənlərindəki məhlulun qatılığı qəbul edilməlidir: silisiumlu flüorlu natrium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 0,25% və 25⁰C olduqda 0,5%-ə qədər; flüorlu natrium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 2,5%; silisium flüorlu ammonium üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 7%; silisium flüorlu turşu üçün - məhlulun temperaturu 0⁰C olduqda - 5%.

Məhlulun qarışdırılması mexaniki qarışdırıcıların köməyilə, yaxud hava vasitəsilə yerinə yetirilə bilər.

Havanın verilmə intensivliyi 8-10 l/(s.m²) qəbul edilməlidir.

7. Flüor tərkibli reagentlərin məhlulları istifadə edilməzdən əvvəl 2 st müddətində çökdürülməlidir.

8. Reagent quru halda dozalandıqda su ilə yaxşı qarışması üçün xüsusi kamera nəzərdə tutul-malıdır.

Məhlulun kamerada qarışdırılması hidravlik, yaxud mexaniki qurğular vasitəsilə yerinə yetirilməlidir. Belə hallarda kamerada məhlulun qatılığının bu temperaturda reagentin həllolma qabiliyyətinin 25%-ə qədərində, məhlulun kamerada minimal qalma müddətinin isə 7 dəq-ə olması tövsiyə edilir.

9. Silisiumlu flüorlu natrium və silisium flüorlu ammoniumdan istifadə etdikdə çənlərin, boru kəmərlərinin və dozalayıcıların korroziyadan müdafiəsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

10. Flüor tərkibli reagentlər anbarda zavod qablaşdırmasında saxlanmalıdır. Silisium flüorlu turşunu onu donmadan mühafizə edən çənlərdə saxlamaq lazımdır.

11. Flüorlaşdırıcı qurğu yerləşən otaq və flüor tərkibli reagent anbarı digər istehsalat otaqlarından təcrid edilməlidir.

Tozun ayrılması mümkün olan yerlər yerli sorucu qurğularla təchiz edilməli, silisiumlu flüorlu natrium və flüorlu natriumun zavod qablaşdırılmasından çıxarılması xüsusi dolablarda yerinə yetirilməlidir.

12. Flüor tərkibli reagentlərin toksikliyini nəzərə alaraq istismar heyətinin müdafiəsi üçün ümumi və fərdi tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.

Əlavə 7

(tövsiyə edilən)

Suyun yumşaldılması

1.Ümumi su miqdarından yumşaldılacaq hissənin faizlə miqdarı (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada C_ü.t- emal edilən suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

C_q-şəbəkəyə verilən suyun ümumi codluğu, mq-ekv/l;

C_y-yumşaldılmış suyun codluğudur, mq-ekv/l.

2. Suyun reagentlə dekarbonizasiyası və əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılması üçün reagent təsərrüfatı, qarışdırıcılar, asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcılar, süzgəclər və suyun karbonat müvazinətini sabitləşdirmək üçün qurğular layihələndirilməlidir.

Ayrı-ayrı hallarda (bax maddə 8) asılı çöküntü layı olan şəffaflandırıcıların əvəzinə burulğanlı reaktorların qəbuluna yol verilir.

3. Dekarbonizasiya zamanı yumşaldılmış suyun qalıq codluğu qeyri-karbonat codluğundan 0,4-0,8 mq-ekv/l çox ola bilər; əhəng-soda yumşaldılmasında qalıq codluq 0,5-1mq-ekv/l və qələvilik 0,8-1,2 mq-ekv/l. Aşağı qiymətlər su 35-40⁰C-yə qədər qızdırıldıqda alına bilər.

4. Suyun dekarbonizasiyası və əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılmasında əhəng südündən istifadə edilməlidir. Əhəngin gündəlik sərfi 0,25 tondan (CaO hesabına) az olduqda onu suya saturatorlarda alınmış doymuş əhəng məhlulu şəklində daxil etməyə yol verilir.

5. Suyun dekarbonizasiyası üçün əhəngin dozası (CaO hesabına) aşağıdakı düsturlarla hesablan-malıdır:

a) suda kalsiumun miqdarı və karbonat codluğu arasındakı nisbət (Ca²⁺)/20 > C_k olduqda

b) suda kalsiumun miqdarı və karbonat codluğu arasındakı nisbət (Ca²⁺)/20 < C_k olduqda

burada (CO₂) - sudakı sərbəst karbon qazının qatılığı, mq/l;

(Ca²⁺) - sudakı kalsiumun miqdarı, mq/l;

D_k - FeCl₃, yaxud FeSO₄ koaqulyantının dozası (susuz məhsul hesabına), mq/l;

e_k - koaqulyantın aktiv maddəsinin ekvivalent kütləsidir, mq/mq-ekv (FeCl₃ üçün -54, FeSO₄ üçün -76).

6.Suyun əhəng-soda yumşaldılmasında əhəng və sodanın dozaları (4) və (5) düsturları ilə hesablanmalıdır:

əhəngin dozası, CaO hesabına, mq/l:

sodanın dozası, Na₂CO₃ hesabına, mq/l:

düsturlarda (Mg²⁺) - sudakı maqneziumun miqdarı, mq/l;

C_qk - suyun qeyri-karbonat codluğudur, mq-ekv/l.

7. Suyun əhəng, yaxud əhəng və soda ilə yumşaldılmasında koaqulyant kimi dəmir xlorid, yaxud dəmir kuporosundan istifadə etmək lazımdır.

Koaqulyantın dozası (FeCl₃ və ya FeSO₄) susuz məhsula görə 25-35 mq/l qəbul edilir və suyumşaldıcı qurğunun istismar dövründə dəqiqləşdirilir.

8. Müvafiq əsaslandırma olduqda suyun dekarbonizasiyasını, yaxud əhəng-soda üsulu ilə yumşaldılmasını burulğanlı reaktorlarda həyata keçirməyə yol verilir. Burada alınan kalsium karbonat yandırıldıqdan sonra əhəng-reagent kimi istifadə olunmaq üçün yararlıdır.

Burulğanlı reaktorlarda suyun yumşaldılması (Ca²⁺)/20 mq/l> C_k şərti ödənildikdə, yumşaldılan suda maqnezium 15 mq/l-dən və permanqanat oksidləşməsi 10 mqO/l-dənçox olmadıqda qəbul edilməlidir.

Burulğanlı reaktorlardan sonra suyun tam şəffaflandırılması süzgəclərdə aparılmalıdır.

9. Burulğanlı reaktorları hesablamaq üçün qəbul edilməlidir: suyun reaktora daxil olma sürəti – 0,8-1 m/s.; konusluq bucağı – 15-20⁰; suaparıcı tərtibatlar səviyyəsində suyun aşağıdan yuxarı qalxma sürəti – 4-6 mm/s. Burulğanlı reaktorların yüklənməsi üçün təmas kütləsi kimi üyüdülmüş əhəng daşı, reaktorda yaranmış kalsium karbonatın əzilmiş hissəcikləri, yaxud mərmər qırıntıların-dan istifadə edilməlidir.

Təmas kütləsinin dənələrinin iriliyi 0,2-0,3 mm, burulğanlı reaktorun 1 m³ həcminə miqdarı isə 10 kq olmalıdır. Təmas yükünün itmiş miqdarı burulğanlı reaktordan hər dəfə boşaldılan kalsium karbonatla bərpa edilməlidir.

Əhəng məhlul, yaxud əhəng südü şəklində reaktorun aşağı hissəsinə daxil edilməlidir. Su burulğanlı reaktorlarda emal edildikdə koaqulyantdan istifadə edilməməlidir.

Q e y d. (Ca²⁺)/20 < C_k olduqda suyun dekarbonizasiyasını şəffaflandırıcılarda yerinə yetirmək və süzgəclərdən keçirmək lazımdır.

10. Su əhənglə, yaxud əhəng-soda ilə yumşaldılanda yaranan asılı maddələri sudan çıxarmaq üçün asılı çöküntü layı olan xüsusi konstruksiyalı şəffaflandırıcılardan istifadə edilməlidir.

Asılı çöküntü layında suyun hərəkət sürəti 1,3-1,6 mm/s qəbul edilməlidir. Şəffaflandırıcıdan sonra suda asılı maddələrin miqdarı 15 mq/l-dən çox olmamalıdır.

11. Burulğanlı reaktorlardan, yaxud şəffaflandırıcılardan keçmiş suyu süzən süzgəclər kvars qumu, yaxud dənələrinin iriliyi 0,5-1,25 mm və bircinsli olmamaq əmsalı 2-2,2 olan xırdalanmış antrasitlə yüklənməlidir. Süzücü yükün hündürlüyü 0,8-1 m, süzmə sürəti isə 6 m/st-a qədər olmalıdır. İkilaylı süzgəclərdən istifadə olunmasına yol verilir.

Süzgəclər yuxarı yuma sistemi ilə təchiz edilməlidir.

12. Natrium-kationit üsulu yeraltı suları və bulanıqlığı 5-8 mq/l-dən, rəngliliyi 30⁰-dən çox olmayan yerüstü suları yumşaltmaq üçün qəbul edilməlidir.

13. Bir pilləli natrium-kationlaşdırılmada suyun ümumi codluğu 0,05-0,1 qr-ekv/m³-ə, iki pilləlidə isə 0,01 qr-ekv/m³-ə qədər azaldıla bilər.

14. Birinci pillə süzgəclərdə kationitin həcmi (6) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_y- yumşaldılan suyun sərfi, m³/st;

C_t- yumşaldılan suyun ümumi codluğu, qr-ekv/m³;

- natrium-kationlaşmada kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³;

n_r- hər bir süzgəcin sutka ərzində regenerasiya olunma sayıdır (1-3qəbul edilir).

15. Natrium-kationlaşmada kationitin işçi əvəzetmə həcmi, qr-ekv/m³, (7) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada - natrium-kationitin regenerasiyasının effektivliyi əmsalı olub, kationitin tam regenerasiya olmamasını nəzərə alır və qiymətinin cədvəl 1-ə əsasən qəbul edilməsinə yol verilir.

- Ca²⁺ və Mg²⁺ ionlarına görə Na⁺ kationitlərinin qismən saxlanılması hesabına kationitin əvəzetmə tutumunun azalmasını nəzərə alan əmsal olub cədvəl 2-ə əsasən qəbul edilir.

Cədvəldə C_Na - yumşaldılan suda natriumun miqdarıdır, qr-ekv/m³; E_tam-kationitin pasport göstəricilərinə əsasən kationitin tam mübadilə tutumudur, qr-ekv/m³. Belə göstəricilər olmadıqda iriliyi 0,5-1,1mm olan sulfokömür üçün - 500 qr-ekv/m³; iriliyi 0,8-1,2 mm olan KU-2 kationiti üçün – 1500-1700 qr-ekv/m³ qəbul edilir;

q_x - kationitin yuyulmasına xüsusi su sərfidir, (1 m³ kationitə m³-la su hesabına). Sulfokömür üçün 4, KU-2 üçün 6 m³/m³ qəbul edilir.

Cədvəl 1.

Kationitin regenerasiya edilməsi üçün xörək duzunun xüsusi sərfi, qr-la 1 qr-ekv işçi mübadilə tutumuna	100	150	200	250	300
Kationitin regenerasiya effektivliyi əmsalı,	0,62	0,74	0,81	0,86	0,9

Cədvəl 2.

CNa /Ct	0,01	0,05	0,1	0,5	1	5	10
	0,93	0,88	0,83	0,7	0,65	0,54	0,5

16. Birinci pillə kationit süzgəclərinin sahəsi (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü olub, 2-2,5 m qəbul edilir (böyük qiymət suyun codluğu 10 qr-ekv/m³-dan çox olduqda qəbul etmək lazımdır);

W_k - (6) düsturu ilə hesablanır.

Birinci pillə kationit süzgəclərinin sayı: ikidən az olmayan işçi və bir ehtiyat olmaqla qəbul edilməlidir.

17. Birinci pillə basqılı süzgəclərin normal iş rejimində suyun kationitdən süzülmə sürəti onun ümumi codluğundan asılı olaraq aşağıda göstərilənlərdən çox olmayaraq qəbul edilməlidir:

5 qr-ekv/m³-ə bərabər və daha az - 25 m/st;

5 qr-ekv/m³- dən çox, 10 qr-ekv/m³-ə qədər - 15 m/st;

10 qr-ekv/m³- dən çox, 15 qr-ekv/m³- ə qədər- 10 m/st.

Q e y d. Süzgəclər regenerasiya, yaxud təmirə dayandırıldıqda süzmə sürətinin qısa zaman üçün göstərilənlərdən 10 m/st artıq olmasına yol verilir.

 

18. Süzmə prosesində basqılı kationit süzgəclərindəki basqı itkisi süzgəcin kommunikasiyalarında, drenajda və kationitin özündə baş verən itkilərin cəmindən ibarət təyin edilməlidir. Süzgəcdə basqı itkisi cədvəl 3-ə əsasən qəbul edilməlidir.

19. Açıq kationit süzgəclərində yük üstündəki su layının hündürlüyü 2,5-3 m qəbul edilməli, süzmə sürəti isə 15 m/st-dan çox olmamalıdır.

Cədvəl 3.

İriliyi 0,5-1,1 mm və ya 0,8-1,2 mm olan kationit layının hündürlüyü, m	Aşağıdakı süzmə sürətlərində (m/st) basqılı kationit süzgəclərində basqı itkisi, bar
	5	10	15	20	25
2 2,5	0,4 0,45	0,5 0,55	0,55 0,6	0,6 0,65	0,7 0,75

20. Kationiti yumşaltmaq üçün verilən suyun intensivliyi onun dənələrinin iriliyi 0,5-1,1 mm olduqda 4 l/s.m², 0,8-1,2 mm olduqda isə 5 l/s.m² qəbul edilməlidir. Yumşaltmanın davametmə müddəti 20-30 dəq-ə qəbul edilir. Suyun kationiti yumşaltmaq üçün verilməsi maddə 9.2.12.23-nin göstərişlərinə əsasən nəzərdə tutulmalıdır.

21. Kationit süzgəclərinin yükünün regenerasiyası texniki xörək duzu ilə aparılmalıdır. Birinci pillə natrium-kationit süzgəcinin bir regenerasiyası üçün xörək duzunun sərfi (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada f_k- bir süzgəcin sahəsi, m²;

H_k- süzgəcdə kationit layının hündürlüyü, m (maddə 16);

- kationitin işçi mübadilə tutumu, qr-ekv/m³ (maddə 15);

a_d- kationitin 1 qr-ekv işçi mübadilə tutumuna duzun xüsusi sərfi olub, ikipilləli sxemdə birinci pillə süzgəclər üçün 120-150 qr/qr-ekv, bir pilləli sxemdə isə150-200qr/qr-ekvqəbul edilir.

Yumşaldılmış suyun codluğu duzun müxtəlif xüsusi sərflərində şəkil 1-dəki qrafiklərdə göstərilmişdir.

Birinci pillə süzgəclər üçün regenerasiya məhlulunun qatılığı 5-8% qəbul edilməlidir.

Birinci pillə kationit süzgəclərində regenerasiya məhlulunun süzülmə sürəti 3-4 m/st qəbul edilməlidir; kationiti yumaq üçün xam suyun süzülmə sürəti 6-8 m/st, yuma suyunun xüsusi sərfi 1 m³ kationitə 5-6 m³ qəbul edilir.

 

 

22. İkinci pillə natrium-kationit süzgəclər 20 və21-ci maddələrin göstərişlərinə əsasən hesablanmalıdır. Hesabatda aşağıdakı parametrlər qəbul edilməlidir: kationit layının hündürlüyü-1,5 m; süzmə sürəti-≤ 40 m/st; ikinci pillə süzgəclərdə kationitin regenerasiyasına duzun xüsusi sərfi 300-400 qr 1 qr-ekv tutulmuş codluq kationları hesabına; regenerasiya məhlullarının qatılığı-8-12%.

İkinci pillə süzgəclərindəki basqı itkisi 1,3-1,5 bar qəbul edilməlidir.

İkinci pillə süzgəclərinin kationitini yumaq üçün birinci pillə filtratından istifadə edilməlidir.

İkinci pillə süzgəclər hesablanarkən onlara daxil olan suyun codluğu 0,1 qr-ekv/m³, kationitin işçi udma tutumu 250-300 qr-ekv/m³ qəbul edilməlidir.

23. Yüksək minerallı suları yumşaltmaq üçün müvafiq əsaslandırma olduqda əks axınlı, yaxud pilləli əks axınlı natrium-kationlamadan istifadə edilməsinə yol verilir.

24. Hidrogen-natrium-kationlama üsulu codluq kationlarının (kalsium və maqnezium) çıxarılması ilə eyni vaxtda suyun qələviliyinin də azaldılması üçün istifadə edilməlidir.

Bu üsul yeralti suların və bulanıqlığı 5-8 mq/l-dən, rəngliliyi 30⁰-dən çox olmayan yerüstü suların emalında tətbiq edilməlidir.

Suyun yumşaldılması aşağıdakı sxemlərlə həyata keçirilməlidir:

ümumi codluğu 0,1 qr-ekv/m³ və qalıq qələviliyi 0,4 qr-ekv/m³ olan su almağa imkan verən paralel hidrogen-natrium-kationlama; belə hallarda xam suda xloridlərin və sulfatların miqdarı 4 qr-ekv/m³-dan və natrium 2 qr-ekv/m³-dan çox olmamalıdır;

hidrogen-kationit süzgəclərinin “qıt regenerasiya” ilə ardıcıl hidrogen-natrium-kationlama;belə hallarda filtratın ümumi codluğu 0,01 qr-ekv/m³, qələviliyi isə 0,7 qr-ekv/m³təşkil edəcəkdir;

“qıt regenerasiya” ilə hidrogen-kationlama və sonradan öz-özünə regenerasiya olunan bufer kationit süzgəclərində süzmə; belə hallarda filtratın ümumi codluğu xam suyun qeyri-karbonat codluğundan 0,7-1,5 qr-ekv/m³ çox, qələviliyi isə 1,5 qr-ekv/m³ olacaqdır. Qalıq codluq, qələvilik və pH-ın təyin edilmiş ciddi bir çərçivədə saxlanılması tələb edilməyən hallarda bufer kationit süzgəclərinin nəzərdə tutulmamasına yol verilir. Bufer süzgəclərinin regenerasiyasının texniki xörək duzu ilə aparılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

25. Suyun paralelhidrogen-natrium-kationlama ilə yumşaldılmasında hidrogen-kationit və natrium-kationit süzgəclərinə verilən su sərflərinin nisbəti (10) və (11) düsturları ilə hesablanmalıdır:

hidrogen-kationit süzgəclərinə verilən su sərfi,

natrium-kationit süzgəclərinə verilən su sərfi,

 

burada q_f- hidrogen-natrium-kationit qurğusunun faydalı məhsuldarlığı, m³/st;

və - müvafiq olaraq hidrogen-kationit və natrium-kationitsüzgəclərinin faydalı məhsuldarlığı, m³/st;

Q₀-xam suyun qələviliyi, qr-ekv/m³;

Q_y- yumşaldılmış suyun tələb olunanqələviliyi, qr-ekv/m³;

A-yumşaldılmış suda güclü turşuların anionlarının (sulfatların,xloridlərin, nitratların və s.) cəmidir, qr-ekv/m³.

Q e y d:

1. Hidrogen-kationit süzgəclərinatrium-kationit süzgəcləri kimi istifadə oluna bilərlər. Bunun üçün iki-üç hidrogen-kationit süzgəcinin texniki xörək duzu ilə regenerasiya edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulmalıdır.

2.Boru kəmərləri və süzgəclərin hesabatı hidrogen-kationit süzgəclərinə maksimal yük,suyun maksimal qələviliyinə (Q) və onda güclü turşuların anionlarının minimal miqdarına (A) aparılmalıdır; natrium-kationit süzgəclərinin maksimal yüklənməsinə, suyun minimal qələviliyinə və onda güclü turşuların anionlarının maksimal miqdarına aparılmalıdır.