Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ baki müHƏNDİSLİk universiteti

Şəkil 2.1. Çirkab suları təmizləmək üçün tətbiq olunan təmizləmə üsulları.
Sənaye və məişət tullantı sularının təmizlənməsi mexaniki, fiziki-kimyəvi, kimyəvi, bioloji və istilik prosesləri daxil olmaqla müxtəlif üsulları əhatə edir. Bu üsullar tullantılardan sonrakı istifadə üçün qiymətli maddələri bərpa etmək məqsədi daşıyan rekuperativ və ya qazlar və çöküntülər yaratmaq üçün çirkləndiricilərin parçalanması və oksidləşməsini əhatə edən dağıdıcı kimi təsnif edilə bilər. Mexanik təmizləmə cihazları adətən hərtərəfli çirkab suların təmizlənməsi sisteminin bir hissəsidir.
Tələb olunan təmizlik səviyyəsi müxtəlif təmizləmə üsulları ilə bağlı əlavə cihazların daxil edilməsini müəyyən edir. Daha hərtərəfli təmizləmə üçün sistemə qabaqcıl təmizləyici qurğular daxil edilmişdir. Təmizləmə sistemindən gələn tullantı suları təmizləndikdən sonra su obyektlərinə axıdılmadan əvvəl zərərsizləşdirilir və ya dezinfeksiya edilir.

Şəkil 2.2. Çirkab suların təmizlənməsinin ümumi sxemi.

Burada; 10-dan yoxa çıxmaq, yaxud toplanmaq üçün göndərilir. Mexanik təmizlənmədən əvvəl çirkab su onun axını və tərkibini tənzimləyən qurğuya yönəldilir. Qarışdırma yolu ilə tullantı suları homojenləşdirilir və sonra su anbarında yerləşən çuxura yönəldilir. Çuxurdan tullantı suları mexaniki təmizləmə qurğusuna (3-cü qurğu) ardıcıl sürətlə axır.

Sənaye çirkab sularının təmizlənməsi filtrasiya, çökmə, flotasiya, laxtalanma, zərərsizləşdirmə və s. kimi müxtəlif üsulları əhatə edir. Son illərdə membran texnologiyası, elektrokoaqulyasiya, ozonlama və bioloji təmizləmə prosesləri perspektivli üsullar kimi tanınır.
Tərkibinə görə çirkab suları müxtəlif qruplara bölmək olar:
10-5 ilə 10-4 mm-dən böyük hissəcik ölçüləri olan həll olunmayan birləşmələri ehtiva edən tullantı suları.
Kolloid məhlullardan ibarət tullantı suları.
Tərkibində həll olunmuş üzvi və qeyri-üzvi maddələr olan tullantı suları.
Tərkibində dissosiasiya olunmuş ionlar olan tullantı suları.
Sənaye çirkab sularının təmizlənməsi üsulları çirkab suların fazasına, çirklərin dağılmasına və çirkab suların kimyəvi tərkibinə görə təsnif edilir.

Şəkil 2.3. Sənaye çirkab sularının təmizlənmə üsullarının təsnifatı.
Çirkab suların təmizlənməsi tullantı sularında mövcud olan zərərli maddələrin idarə edilməsini və çıxarılmasını nəzərdə tutur, onları emal etmək və aradan qaldırmaq məqsədi daşıyır. Hər hansı digər istehsal prosesində olduğu kimi, tullantı sularının təmizlənməsi xammal (tullantı suları) və hazır məhsullar (təmizlənmiş su) kimi görünə bilər. Müvafiq tullantı sularının təmizlənməsi üsullarının seçilməsi çirkləndiricilərin konsentrasiyasından asılıdır və çirkləndiricilərin vurduğu zərərin spesifik xarakteri və dərəcəsi ilə müəyyən edilir.
Çirkab suların təmizlənməsi və zərərsizləşdirilməsi üçün bir neçə üsul kombinasiyada tətbiq edildikdə, bu, birləşmiş üsul adlanır. Mexanik təmizləmə üsulu çökmə və süzülmə kimi proseslər vasitəsilə çirkab sulardan mexaniki çirklərin çıxarılmasında mühüm rol oynayır. Kobud dispers hissəciklər müxtəlif strukturlardan, məsələn, torlu torlar, ələklər, qum tələləri, septik çənlər və neft tələləri və benzin-yağ tələləri kimi səthi çirkləndiricilər üçün çöküntülərdən istifadə etməklə tutulur. Mexanik üsulla həll olunmayan birləşmələrin 60-75%-ni məişət çirkab sularından, 95%-ə qədərini isə sənaye çirkab sularından ayırmaq olar ki, bu da istehsalda qiymətli əlavələr kimi təkrar istifadə oluna bilər.
Həm sənaye, həm də məişət çirkab suları həll olunan və həll olunmayan asılı hissəciklərdən ibarətdir. Asılmış hissəciklərin ölçüsündən asılı olaraq, bu dispers sistemlər üç qrupa bölünür: hissəcik ölçüləri 0,1 mkm-dən çox olan qaba dispers sistemlər (asma və emulsiya), hissəcik ölçüləri 0,1 mkm-dən 1 nm-ə qədər dəyişən kolloid sistemlər və həqiqi. ayrı-ayrı molekulların və ya ionların ölçülərinə uyğun hissəcikləri olan məhlullar.
Tullantı sularının mexaniki təmizlənməsinin texnoloji prosesini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: Obyektdən çıxan tullantı suları su toplama hovuzuna daxil olur, burada hava üfürücü vasitəsi ilə qarışdırılır və aerasiya edilir. Daha sonra tullantı suları çirkab sularının təmizlənməsi qurğusuna vurulur. Şəkil 2 çirkli su üçün mexaniki təmizləyici qurğunun sxematik təsvirini göstərir.