Azərbaycan respublikasi təHSİl naz
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
76
və ya sahələrinin vahid bir səhmdar cəmiyyətində birləşməsi imkanı deməkdir. Əgər bu proses bir ölkənin hüdudlarında baş verirsə, onda buna “inhisarlaşma” deyilir, amma əgər bu bir neçə ölkəyə aiddirsə (kapitalın birləşməsi bir ölkənin hüdudlardan kənara çıxırsa), onda buna “beynəlmiləlləşdirilmə” deyilir. Beləliklə, səhmdar cəmiyyətlərin inkişafında iki əsas tendensiyasını seçmək olar: -kapitalların inhisarlaşmasına doğru; -kapitalların beynəlmiləlləşdirilməsinə doğru. Səhmdar cəmiyyəti və inhisarlaşmasının tendensiyası bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bir təşkilat kimi səhmdar cəmiyyəti ayrı-ayrı kapitalların hüdudsuz birləşməsinin təşkilati-hüquqi formasıdır. Kapitalların hüdudsuz birləşməsinin son nəticəsi kimi inhisar olur, yəni eyni malı istehsal edən ayrı-ayrı müstəqil kapitallar bazarda qalmayanda, bazara lazım olan bütün mallarını yeganə bir səhmdar cəmiyyəti istehsal edir. İnhisar anlayışı isə vahidlik, ikincisinin, basqasının mövcud olmaması deməkdir. İnhisar məcburi və təbii ola bilər. Məcburi inhisar – bazar istirakçısına dövlət tərəfindən müvafiq bazar fəaliyyətini həyata keçirməyə istisna hüququn verilməsi deməkdir. Məsələn, pulların, markaların, blankların, qiymətli kağızların çap edilməsinə. Təbii inhisar - əqli fəaliyyəti nəticəsində (məsələn, müəllif hüquqları), təbiət prosesləri (faydalı qazıntılar) nəticəsində, coğrafi vəziyyətinə (nəqliyyat şəbəkəsi) görə yaranan inhisardır. Məcburi və təbii inhisarlar adətən dövlətin nəzarəti altında olur. Bazar inhisarı – satıcının (kreditorun) maraqlarının alıcının (borcalanın) maraqlarını üstələməsidir, və əksinə; bu bazarda onun istirakçıları arasında rəqabətin tam və ya qismən olmamasını səciyyələndirən vəziyyətdir; bu bazarın onun bir istirakçısı və ya bütöv şəkildə fəaliyyət göstərən iştirakçılar qrupunun nəzarət etməsidir. Əgər hər hansı bir səhmdar cəmiyyətinə “inhisar” deyilməyə başlanırsa, onda bu səhmdar cəmiyyətinə yaxşı heç nə vəd etmir. Ehtimal edilir ki, onun bir neçə kompaniyaya bölünməsi gözlənilir. İctimai kapitalın artması və mərkəzləşməsi prosesi, yəni onun səhmdar cəmiyyətlərinin məhdud sayında və kapitalın birləşməsinin başqa formalarında toplanması, obyektiv bir prosesdir. Bu proses nəzəri bir həddə malikdir – bir hüquqi 77
şəxsdə (ya da bir fiziki şəxsdə) bütün ictimai kapitalın birləşməsi. Bir tərəfdən, kapitalların birləşməsi səhmdar cəmiyytələrinin inkişafının bilavasitə təzahürüdür, yəni bazar rəqabətinin yaranmasıdır, rəqabətin nəticəsidir. Digər tərəfdən, səhmdar cəmiyyətlərinin inkişafı inhisarların yaranmasına gətirir, yəni rəqabəti mümkünsüz edən bazar təsərrüfatının formalarını yaradır. Bu ziddiyyət dövlətin bazar proseslərinə qarışması ilə, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsilə həll olunur. Dövlətin müvafiq tənzimləyici orqanları qeyd olunan prosesəri nəzarətdə saxlayır və vaxtında bazar rəqabətini boğan kapitalın təmərküzləşməsinə və mərkəzləşməsinə qadağa qoyur. Kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi səhmdar cəmiyyətləri kapitallarının birləşməsinin bütün
yuxarıda sadalanmış tendensiyalarının (proseslərinin) əsasındadır. İqtisadiyyatda tərəqqi müxtəlif formalarda kapitalların daha sıx birləşməsi olmadan mümkün deyil, çünki bir tərəfdən, fəaliyyətin bir çox sahələrində kapitallar daha böyük həcmdə olmalıdır, başqa tərəfdən isə - hətta kiçik müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən kapitallar cəmiyyətdə əməyin bölünməsi prosesinin davam etdirilməsilə bağlı ictimai kapitalın hissəciklərinə çevrilir. Nəticədə qeyd etmək olar ki, səhmdar cəmiyyətləri inkişafın yalnız bir istiqamətinə malikdir – kapitalın daha böyük hissəsinin səhmdar cəmiyyətlərinin kiçik sayında cəmləşməsidir. Hal-hazırda ölkənin fond bazarının inkişafında daha çox dövlət qiymətli kağızların üstün mövqeyi nəzərə çarpmaqdadır. Xüsusilə bazarın dövriyyəsində Mərkəzi Bankın qiymətli kağızlarının xüsusi cəkisi öz yüksəkliyi ilə nəzərə carpır. Korporativ qiymətli kağızların satışında və dövriyyəsində artım baş versə də, lakin səhmlərin təkrar bazarının inkişafına ehtiyac vardır. Səhm təkrar bazarının mövcud inkişaf səviyyəsi daha çox müəssisə və təsərrüfatların, əsasəndə özəl sektorun, qeyri- neft sənaye müəssisələrinin burada kifayət qədər fəallıq göstərməməsi ilə bağlıdır. Təsnifləşdirilmiş qiymətli kağızlar bazarı kateqoriyasına keçidin təmin edilməsi ölkənin fond bazarının inkişafı baxımından zəruridir. Bu keçid eyni zamanda səhm bazarının kapitallaşma səviyyəsinin artımı ilə sıx bağlıdır. Ölkənin fond bazarının kapitallaşma səviyyəsinin artımı baş versə də, lakin bu müəssisə və təsərrüfat
78
subyektlərinin kapital-investisiya ehtiyaclarının qarşılanması da yetərli sayıla bilməz. Belə ki, əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının həcmi, həmin subyektlərin digər mənbələrdən maliyyə resurslarının cəlbi bazarın kapitallaşma səviyyəsindən hələ ki, üstündür. Fond bazarında müəssisə və təsərrüfat subyektlərinin iştirak səviyyəsi və onların bazardan investisiya cəlbi, imkanları kifayət qədər yüksək deyildir. Bu amil, xüsusilə də özəl sektorun, qeyri-neft sənaye müəssisələrinin fəaliyyətində özünü göstərir. Sənaye sektorunda aparıcı rol oynayan mədən çıxarma sahəsinin texniki imkanlarının yüksək olması və fond tutumluğu onun əsas istehsal fondlarının həcminin böyüklüyünü zəruriləşdirir. Lakin bir önəmli cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, mədənçıxarma sənaye müəssisələrinin əksər hissəsi təbii inhisar subyekti olmaqla, dövlət mülkiyyətindədir. Bu baxımdan onların maddi-texniki təchizatının və investisiya-kapital qoyuluşları tələbatının qarşılanmasında əsas rol da dövlətə məxsusdur. Qeyri-neft, əsasən də emal sənaye müəssisələri özəl sektora aid olunduğu üçün onların bütün maddi-texniki və maliyyə ehtiyacları öz fəaliyyətinin nəticələrinə görə qarşılanır. Məhz bu növ milli müəssisələrin kapital-investisiya tələblərinin qarşılanmasında dünya təcrübəsində olduğu kimi ölkənin də fond bazarının rolu daim yüksək qiymətləndirilməlidir. Azərbaycanda fond bazarının inkişafı ilə bağlı yerli müəssisə və təsərrufat subyektlərinin ticarət markalarının bir brend kimi formalaşmasına ehtiyac vardır. Belə ki, fond bazarında öz səhmlərini yerləşdirən müəssisə və subyektlərin brendinə inam investorların bu istiqamətdə investisiya- kapital qoyuluşlarının artırılmasında əhəmiyyətli rol oynamaqla, fond bazarının ticarət dövriyyəsinin artmasına, səhm bazarının kifayət qədər kapitallaşmasına müsbət təsir göstərir. Beynəlxalq təcrübədə fond bazarında satışa çıxarılan qiymətli kağızların, səhmlərin bazar qiymətini müəyyən edən müxtəlif indekslərdən istifadə edilir. Azərbaycan bazarında belə qiymətləndirici indekslərdən, səhmlərin bazar qiymətini daha aydın müəyyən edən vasitələrdən istifadəsi sahəsində işlər gecikməkdədir. Belə
indekslər ölkə
iqtisadiyyatının inkişafının başlıca qiymətləndirici göstəricisinə çevrilməklə, əsasən də təkrar səhm bazarının inkişafında Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|