Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistraтura məRKƏZI»
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
nöqsanları hеç də tam aradan qaldırmağa imkan vеrmir. Bеlə nöqsanlardan biri ümumistеhsalat xərclərinin məzmununa, xaraktеrinə və təyinatına uyğun gəlməyən «Maşın və avadanlıqların istismarı və saxlanması xərcləri»nin bizim fikirmizcə, səhvən 202 saylı hеsabda uçоta alınmasıdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, öz təbiətinə və təyinatına görə bir-birinə yaxın olan, 202-8 və 721-3 saylı subhеsablarda uçota alınan ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərin məbləğinin dəqiq müəyyən edilməsi direkt- kostinq sisteminə keçilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Məlumdur ki, xərclərin uçotunun aparıldığı indiki variantında ümumiistehsalat və ümumitəsərrüfat xərclərinin ümumi məbləği əmək haqqına proporsional olaraq bölüşdürmə yoiu ilə əsas istehsalat və köməkçi istehsalat subhesablarının debetinə silinir. «Məsrəf-buraxılış» sxemindən göründüyü kimi, məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı ilə bilavasitə əlaqədar olan və olamayan xərclər əsas istehsalata və köməkçi istehsalat üzrə hesablarının debetinə silinməklə son nəticədə faktiki istehsal maya dəyəri formalaşır. Lakin, qeyd olunan variantın xeyli nöqsan cəhətləri mövcuddur və bu da, ilk növbədə, xərclərin bölüşdürülmə bazası ilə əlaqədardır. Məsələ burasındadır ki, qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülmə bazası sayılan əmək haqqının məbləği inflyasiya prosesləri şəraitində süni surətdə artdığından faktiki istehsal maya dəyərinin təhrif edilməsinə səbəb olur. Bütövlükdə bu variant bazar münasibətlərinin sistemli mühasibat uçotunun və beynəlxalq standartların tələblərinə cavab vermir. Sadalanan nöqsan və çatışmazlıqların aradan qaldırılması bizim fikrimizcə, Qərb ölkələrində də geniş tətbiq edilən, məsrəflərin şərti-dəyişən və şərti-daimi xərclərə bölünməsi prinsipinə əsaslanan və məhsulun (iş və xidmətlərin) məhdud maya dəyərini hesablamağa imkan verən direkt-kostinq sistemi vasitəsilə mümkün ola bilər. Belə bir şəraitdə, ümumiistehsalat və ümumitəsərrüfat xərcləri 202 saylı hesaba deyil, birbaşa 601 saylı «Satış» hesabına silinir. Göründüyü kimi, bu halda şərti-sabit xərclər məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilmir və sonuncunun həqiqi səviyyəsinin təhrif olunmasının qarşısını alır.
51
Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatının atributu hesab edilən dirket-kostinq sistemi xərcələrin uçotunun təşkilinin müasir və təkmilləşdirilmiş variantı sayılır. Məhz bu baxımdan, Qərb idarəetmə uçotunun vacib elementi sayılan direkt-kostinq sisteminin tələblərinin mövcud və ya formalaşmış nəzəriyyə və praktikaya uyğunlaşdınlması probleminin həlli mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələ burasındadır ki, müxtəlif mülkiyyət münasibətləri şəraitində əmtəə istehsalçılarının ilk növbədə qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülməsi zamanı təhrif olunmayan həqiqi maya dəyəri göstəricisi haqqında informasiya maraqlandırır (düzgün qiymət siyasətinin yeridilməsi üçün). Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, belə bir informasiyanı idarəetmə uçotunun mühüm alt sistemi sayılan «direkt-kostinq sistemi verə bilər. Araşdırmalar göstərir ki, son zamanlar ümumi məsrəflərin tərkibində şərti-sabit xərclərin xüsusi çəkisi ilbəil artır. Ona görə də, müasir dövrdə nəzəriyyədə və Qərb ölkələrində maya dəyərinin idarə olunması praktikasında kalkulyasiya etmənin dəqiqliyinin qiymətləndirilməsinin mühüm bir prinsipi daim gözlənilir. Həmin prinsipə görə konkret məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışı ilə bilavasitə əlaqədar olan məsrəfləri əhatə edən kalkulyasiya ən dəqiq və real sayılır. Məhz bu prinsipə uyğun olaraq məhdud maya dəyəri hesablanır və onun bazasında «istehsalın həcmi-məsrəf-mənfəət» sxemasına daxil olan elementlər arasındakı funksional əlaqənin xarakteri müəyyən edilir. Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan gəlirlərin məbləği ilə (ƏDV və aksizlər daxil edilmədən) məhdud maya dəyəri arasındakı fərq marjinal gəlirin fiziki həcmini hеsablamağa imkan verir ki, bu da satışın kritik nöqtəsinin müəyyən olunması metodikasının tələblərilə üst-üstə düşür. Qeyd olunan prinsip üzrə xərclərin uçotunu təşkil etdikdə şərti-sabit məsrəflər bölüşdürmə yolu ilə maya dəyərinə deyil, birbaşa «Satış» hesabına silinir. Lakin, bizmi fikrimizcə, Qərb ölkələrində də geniş tətbiq olunan bu sistemin müəyyən nöqsan cəhətləri mövcuddur. Məsələ burasındadır ki, 202 saylı hesabda uçota alınan məsrəflər qeyri-müstəqim istehsal xərcləri kimi hesabat ilinin sonunda ayrı-ayrı məhsul (iş və xidmətlər) növlərinin maya
52
dəyərinə bölüşdürülmə yolu ilə daxil edilir və həmin əməliyyatlar 202 saylı hesabın debeti, 202-8 subhesabın krediti kimi mühasibat yazılışı ilə rəsimyyətə salınır. Zənnimizcə, 202-8 saylı subhеsabda uçota alınan məsrəflərin qeyri- müstəqim istehsal xərcləri kimi xarakterizə olunması onun tərkibinə «Maşın və avadanlıqların istismarı və saxlanması xərcləri»nin daxil edilməsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Qərb ölkələrində geniş istifadə olunan və yuxarıda xüsusi vurğulanan prinsipinə əsaslansaq iqtisadi ədəbiyyatlarda verilən 601 saylı «Satış» hesabının debeti, 202-8 və 721-3 saylı subhesabların krediti mühasibat yazılışının düzgünlüyü şübhə altına alına bilər. Çünki, direkt-kostinq sisteminin tələblərinə görə istehsalla bağlı olan qeyri-müstəqim xərclərin 601 saylı «Satış» hesabının debetinə silinməsi məqsədəuyğun sayılmır. Belə olduqda, yalnız 721 saylı hesabda uçota alınan qeyri-müstəqim dövri məsrəflərin 601 saylı hesaba silinməsi direkt-kostinq sisteminin əsas ideyasına uyğun gəlir. Bizim fikrtmizcə, praktikada bu metodikanın tətbiqi istehsala məsrəfiərin uçotu sistemində prinsipial dəyişikliklərə səbəb olmur. Lakin, qeyd olunan (təklif edilən) bu variantdan istifadə uçotun, kalkulyasiyanın və maliyyə nəticələrinin hesabianması konsepsiyasının kökündən dəyişdirilməsinə əlverişli şərait yarada bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Qərb ölkələrində fəaliyyət göstərən firmalarda operativ idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün maya dəyəri haqqında müxtəlif informasiyalardan istifadə olunur. Bir sıra hallarda isə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin kalkulyasiya olunması üçün eyni vaxtda iki metoddan istifadə edilir; direkt-kostinq sistemi; qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülməsi mеtоdu. Biz elə hеsab еdirik ki, tədqiqat obyekti olan şərabçılıq müəssisələrində eyni vaxtda iki sistem üzrə paralel uçot aparmağa lüzum yoxdur. Çünki, direkt- kostinq sistemini tətbiq edən müəssisələrdə dövri olaraq (idarəetmənin məqsədləri üçün) sistemdən kənar tam maya dəyərini hesablamaq kifayətdir.
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|