Pulun
diktaturası
85
2006-
cı ildə Türkiyənin doqquzuncu prezidenti Süleyman
D
əmirəl demişdir ki, «Qars-Axalkalaki-Tbilisi-Bakı dəmir yolu
iqtisadi layih
ədir. İqtisadi layihələr isə zaman içində siyasi
əngəlləri aşır». Ermənistanın Qars-Axalkalaki-Tbilisi-Bakı də-
mir yolu layih
əsindən kənarda qalması onun Azərbaycan tor-
paq
larını işğal etməsi və Türkiyəyə qarşı əsassız iddialarından
ir
əli gəlirmi? – sualının cavabında isə S.Dəmirəl dəmir yolu la-
yih
əsinin hansı şərtlərlə olursa-olsun, əvvəl-axır reallaşacağını
vur
ğulayıb.
Göründüyü kimi, ist
ər siyasi və istərsə də iqtisadi maraq-
lar müxt
əlifdir, ziddiyyətlidir və təzadlıdır. Bəs necə etməli ki,
bu qarışıq dünyada uduzmadan inkişaf edəsən. Bu, hər bir ölkənin
apardığı siyasi və iqtisadi strategiyadan asılı olacaqdır.
1.4. Siyasi v
ə iqtisadi uzaqgörənlik inkişaf
amili kimi
Tarixd
ə elə dövlət başçıları olmuşdur ki, onlar həm siyasi,
h
əm də iqtisadi baxışlarına görə seçilmişlər. ABŞ tarixində
Franklin Ruzveltd
ən sonra ən çox iz buraxan dövlət başçısı, pre-
zidentliy
ə aktyorluqdan gələn, öz siyasi və iqtisadi təfəkkürü ilə
seçil
ən Ronald Uilson Reyqan olmuşdur. Onun siyasəti ilə
iqtisadi addımları bir-birini tamamlamışdı.
Reyqan prezidentliyin
ə başladığı 1981-ci ildə inflyasiyanı
10 faiz aşağı endirməyə müvəffəq oldu. İşsizlik 7 faizdən 5,4
faiz
ə qədər azaldı. Reyqanın prezidentliyi dövründə müsbət cə-
h
ətlərlə yanaşı, ağır fəsadlar da baş verdi. Belə ki, hərbi xərclər
büdc
ə kəsirini ildən-ilə artırırdı. 1986-cı ildə büdcə kəsiri 221
mil
yard dollara çatmışdı. Varlılarla orta təbəqə arasında uçu-
rum, getdikc
ə birincilərin xeyrinə artmışdı. Reyqanın xarici si-
yas
ətdəki uğuru kommunizmə qarşı mübarizədə qətiyyətli və
c
əsarətli addımı oldu. O, Qərbi Berlində çıxışı zamanı divarın o
biri hiss
əsini göstərərək SSRİ-ni “şər imperiyası” adlandırmışdı.
Pulun
diktaturası
86
Bununla b
ərabər bu siyasəti açıq surətdə üçüncü dünya ölkə-
l
ərində antikommunist qüvvələri də dəstəkləyirdi. O, prezident-
liyinin sonrakı dövründə hərbi xərcləri dəhşətli dərəcədə artır-
mışdı. Bunun müqabilində isə, Sovet iqtisadiyyatı dağılmağa
doğru gedirdi. Siyasətçilər və tarixçilər SSRİ-nin dağılma-
sında Reyqanın xüsusi rol oynadığını göstərirlər. Reyqan
neft v
ə qaz satışından asılı olan SSRİ-ni silah yarışına cəlb
etm
əklə onun ömrünü qısaltdı.
M
əhz ABŞ-ın 40-cı prezidenti onun əbədi rəqibi olan
sosialist rejiml
ərin dağılmasında müstəsna rol oynadı, bu isə
tarixin yadda
şına əbədi həkk olundu.
Reyqanın prezidentliyi ilə Corc Buşun prezidentliyi döv-
rünün paradoksu is
ə siyasətdə tam çılpaqlığı ilə özünü göstərir.
1983-cü ild
ə livanlı kamikadze Beyrutdakı ABŞ səfirliyi-
ni partladan zaman s
əfirlik ərazisindəki 250-yə yaxın ABŞ əs-
g
əri həlak olmuşdur. Adətən belə hallarda amerikalı siyasətçilər
genişmiqyaslı hərbi əməliyyat keçirirlər. Corc Buş 11 sentyabr
hadis
əsindən sonra məhz belə etmişdir. O, Əfqanıstana və İraqa
q
oşunlar yeritdi. Reyqan Livandakı terror hadisəsindən dərhal
sonra, ABŞ qoşunlarını Livandan çıxarmaq əmrini verdi.
Reyqan obyektiv olaraq düşünürdü ki, ABŞ qoşunları Livanda
işğalçı siyasəti yeridib.
Osmanlı imperatorluğunun onuncu padşahı Sultan Süley-
man 45 ild
ən çox hakimiyyətdə oldu. Padşahlığı dövründə atası
Birinci S
əlimdən miras qalan 6.557 milyon kvadrat kilometrlik
Os
manlı torpaqlarının miqyasını iki dəfədən çox böyüdərək
14,893 milyon kvadrat kilometr
ə çatdırdı. Buna neçə nail ol-
muşdur?
S
ultan Süleyman Osmanlı dövlətini idarə edərkən 4 şərtə
ciddi riay
ət etmişdir:
1.
Dövl
əti idarə etmək üçün güclü ordu lazımdır.
2.
Ordunu saxlamaq üçün ölk
ənin güclü iqtisadiyyatı olma-
lıdır.
Pulun
diktaturası
87
3.
Güclü iqtisadiyyata nail olmaq üçün xalqın rifahı yüksək
ol
malıdır.
4.
Xalqın rifahının yüksək olması üçün qanunların aliliyi va-
cibdir.
Göründüyü kimi, h
ələ çox qədimlərdə belə, ölkənin tale-
yi
nin iqtisadiyyatdan asılılığını dərk edən dövlət başçıları da
olub.
İqtisadi təfəkkür gücünə malik dövlət başçılarından biri
Türkiy
ənin prezidenti olmuş və tarixdə türk iqtisadi möcüzəsi-
nin atası sayılan Turqut Özaldır.
ABŞ müdafiə nazirinin keçmiş köməkçisi Riçard Perl
bö
yük işlər görən dünya liderlərindən danışarkən üç ad çəkə bi-
l
əcəyini söyləmişdir: «Tetçer, Reyqan və Özal. Biz bu insan-
lar
dan çox şey öyrəndik. Onlar bütün istiqamətlərdə cəsa-
r
ətli addımlar atmaqdan çəkinmirdilər».
Turqut Özal dövründ
ə İraq Küveyti işğal etdi. ABŞ Tür-
kiy
ənin dəstəyinə ehtiyac duyurdu. Ata Buş bu məsələdə Özalla
m
əsləhətləşdi. Özal artıq hərəkətlərinə görə İraq prezidenti Səd-
dam Hüseyni sevmirdi. 1991-ci ild
ə ABŞ Küveytə qoşun ye-
ritdiyin
ə görə İraqın qoşunlarını darmadağın etdi və nəticədə
İraqa qarşı hərtərəfli embarqo tətbiq edildi. Küveytin işğalından
sonra İraqla Türkiyə arasındakı münasibətlər kəskinləşmişdi.
İraq nefti dünya bazarına Türkiyə vasitəsilə daşınırdı. Müha-
rib
ədən sonra Türkiyə bu imkanlardan məhrum edildi. Türkiyə
ekoloji c
əhətdən əziyyət çəkdi. Türkiyəyə dəyən iqtisadi zərəri
öd
əyəcəyinə söz verən Vaşinqton, Küveyt azad edildikdən son-
ra v
ədini unutdu. Türkiyə on milyardlarla dollar ziyana düşdü.
Görünür, el
ə bu səbəbdən də 2007-ci ildə ABŞ ikinci dəfə İraqı
ram etm
ək istədikdə, Ankaradan lazımi dəstək ala bilmədi.
1991-ci ild
ə Azərbaycan müstəqillik əldə etmək istədi-
yi dövrd
ə, Turqut Özal ABŞ-da rəsmi səfərdə idi. Dünyanın
diqq
əti bir məsələyə yönəlmişdi. Turqut Özal necə reaksiya
ver
əcək? Vaşinqtonda «müstəqillik çalışmalarında Azər-
baycana d
əstək verəcəksinizmi?» - sualına Özal belə cavab
Dostları ilə paylaş: |