Azərbaycan respublikasi təHSİlnaziRLİYİ azərbaycan memarliq və İNŞaat universiteti “st və mks” fakultəsi “Meliorasiya və stt”

Sututarlarda suyun kimyəvi tərkibi. Suların kimyəvi tərkibi və ümumiyyətlə,
hidrokimyəvi rejimi, başlıca olaraq sututarların ölçülərindən (dərinliyi, sahəsi və su
həcmi)asılıdır. Sahəsi böyük və orta az olan göllərdə buxarlanma, eyni həcmli,
lakin sahəsi kiçik olan göllərə nisbətən böyük olur. Əgər gölün duzluluğu 1 q/l-ə
(1‰) Azərbaycanədər olarsa, onun suyu şirin, 1-24.7 q/l (≤ 24.7‰) olarsa,
şorakətli və24.7 q/l-dən çox olarsa duzlu hesab edilir. Axarlı göllərdə duzluluq
200-300 mq/l-dən böyük olmur. Dağ göllərinin duzluluğu daha azdır. Yarımsəhra
və quraq ərazilərin göllərində duzların miqdarı çox olur.
Göl suyunda olan əsas ionlar hidrokarbonat HCO3, karbonat CO3, sulfat SO4,
xlor Cl, kalsium Ca, maqnezium Mg və natriumdur Na. Göllərdə xlor və sulfat
duzları daha geniş yayılmışdır.
Göllərin hidrokimyəvi rejiminin formalaşmasında və bioloji proseslərin
inkişafında göl göl sularında həll olmuş qazların rolu böyükdür. Oksigen O2,
karbon CO2 və kükürd qazlarının H2S miqdarı daha çoxdur. Oksigen göl suyuna
havadan daxil olur, həm də bioloji proseslər nəticəsində ayrılır. Karbon qazı suda
və torpaqda gedən bioloji proseslər zamanı və üzv maddələr çürüdükdə əmələ
gəlir. Kükürd qazı isə ancaq gölün dibində və suda zülal maddələri çökdükdə
yaranır.
Göl suyunun şəffaflığı böyük intervalda dəyişir. Dərin dağ göllərinin suyu
daha şəffafdır. Dayaz, lakin sahəsi böyük olan göllərin suyunun şəffaflığı az olur.
Suyun rəngi mövsümi tərəddüdə malikdir və gölün müxtəlif hissələrində
fərqlənir. Bu, suda həll olmuş maddələrin, asılı hissəciklərin, mikroorqanizmlərin
işıq şüasını udması, səpələməsi və əks etdirməsindən asılıdır.
Göllərdə daim kənardan daxil olan və gölün özündə formalaşan maddələr
akkumlyasiya olunur. Gölün dibindəki lil mineral və üzvi mənşəli hissəciklərin
toplusudur. Lilin üst qatı yumşaqdır və dərinlik artdıqca sıxılır. Göllərin səciyyəvi
dib çöküntülərindən biri də sapropeldir.
Göllərin çay axımına təsiri. Göllər çayın axımına və rejiminə bəzən o qədər
güclü təsir göstərir ki, qalan amillərin təsiri heç hiss olunmur. Göllər onlara daxil
olan suyu toplayır və sonra tədricən çaya verir, yəni konkret fiziki-coğrafi
şəraitdən, gölün tipindən, hidrometrik müşahidə məntəqəsinə yaxınlıqdan, hövzədə
göllərin sayından və onların axarlı-axarsız olmalarından, göllərin yeraltı sularla
əlaqəsindən asılıdır.
İfrat və kifayət qədər rütubətli zonalarda su səthindən və torpaqdan
buxarlanma çox az fərqlənir. Buna görə də göllərdən buxarlanma ilə itki o qədər də
böyük əhəmiyyət kəsb etmir və göllər yalnız çay axımını tənzimləyir. Gölün
tənzimləyici prizmasının həcmindən asılı olaraq bu tənzimləmə aylıq, mövsümi və
çoxillik ola bilər. Mövsümi tənzimləmə şəraitində minimal və maksimal axım
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər, illik axım isə ola bilər dəyişməz qalsın.
Arid zonada su səthindən buxarlanma hövzə səthində buxarlanmaya nisbətən
5-6 dəfə çoxdur. Buna görə də gölün sahəsi nə qədər böyük olarsa, buxarlanma ilə
əlaqədar itki də bir o qədər çox olar. Bəzən bu itkilər göldə akummlyasiya olunmuş su həcmindən də artıq ola bilər. Bununla əlaqədar göllü hövzəyə malik çayların
axımı, gölsüz çaylara nisbətən azalır, xüsusilə azsulu illərdə.
Hövzədə çoxsaylı axarsız göllər olduqda, onlar səth və yeraltı suları
akummlyasiya edir və sonra onları buxarlandırır. Belə hallarda göllərin çay
axımına təsiri mənfidir, yəni onlar axımı azaldır. Əsas çayın məcrasında yerləşən
göllər, qollarda yerləşən göllərlə müqayisədə çay axınına daha güclü təsir göstərir,
xüsusilə müşahidə məntəqəsinin yaxınlığında olduqda. Çayların yuxarı axınında
yerləşən göllərin həcmi çox zaman kiçik olur və onlarda toplanan su yalnız qısa
müddət ərzində çayların qidalanmasında iştirak edir.
Ümumiyyətlə, göllərin illik axıma təsiri onların hövzədə nisbi sahəsi
2-5%-dən çox olduqda daha əhəmiyyətli olur.
Gölün tənzimləyici prizmasının həcmi kiçik olduqda, o yalnız yay minimal
axımına təsir göstərir.
Göllərin morfometrik ünsürləri. Gölün əsas morfometrik ünsürləri
aşağıdakılardır:
• Su aynasının sahəsi (F)- sahil xətti, yəni sıfırıncı izobatla əhatələnmiş
sahədir;
• Gölün uzunluğu (L)- sahil xətti üzərində bir-birindən ən uzaqda olan
nöqyələri su səthindən keçməklə ən qısa yolla birləşdirən xəttin
uzunluğudur.