Azərbaycan respublikasinda regional ümumi daxiLİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XDM=UDM-ƏKİ 4.
- UMG=ÜDM+XİSQ 6.
28
Son istifadə üsulu ilə hesablanan ÜDM son istehlaka (Sİ) ixrac və idxal saldosunu (İx - İd) uçota almaqla, ümumi yığımın (Üy) cəmini göstərir. ÜDM = Sİ + Üy + (İx - İd) Bu göstərici son istehlakçıların tələblərinin ödənilməsində və ölkənin milli sərvətinin artmasında istifadə olunan ÜDM-un rolunu əks etdirir [3]. MHS-də ÜDM-un son istehlakı fərdi və dövlət istehlakına, habelə ixrac-idxal saldosuna bölünür. Beynəlxalq statistikanın tövsiyyə etdiyi ÜDM göstəricisi bir qədər də təkmilləşdirilməlidir. Çünki, bu göstərici hər iki sferanı (maddi istehsal və qeyri- maddi istehsal) əhatə etsə də uçotu çətin və ya heç mümkün olmayan bir çox əməliyyatlar buraya daxil olmur. Evdar qadınların öz ev təsərrüfatındakı işi, alimlərin hazır kitab, broşura və s. şəkildə çap olmamış («özü üçün») işləri, barter mübadiləsi, kölgə biznesin gəliri, xırda «şirinlik» formasında ödənişlər və s. belə əməliyyatlara aiddir.
ÜDM-un hesablanması üsullarının heç biri qeyri istehsal xarakterli sövdələşmələri (xüsusilə transfert ödənişləri) əhatə etmir. Belə ödənişlərin həcmi kifayət qədər böyük olmaqla yanaşı, ÜDM-un yenidən bölüşdürülməsində nəzərə alınır. Transfert ödənişlərinə aşağıdakı ödənişlər aiddir: 1. Dövlət transfert ödənişləri (sosial sığorta üzrə ödənişlər, işsizliyə görə yardım, təqaüd, pensiya, dövlət borcları üzrə faizlərin ödənilməsi və s.); 2. Fərdi transfert ödənişləri (fərdi fondlardan birdəfəlik ödənişlər, fərdi şəxslərin verdiyi təqaüd, qiymətli kağızların alqı-satqısı və s.). Cari istehsalı artırmadığına görə xalis maliyyə əməliyyatları (məsələn, qiymətli kağızların alqı-satqısı) ÜDM-a daxil edilmir. İllik istehsalın ümumi həcminin ölçüsü olan ÜDM ciddi bir qüsura malikdir: o istehsalın həcmini illik amiortizasiya ayırmalarının məbləği (əsas kapitalın istehlakı) qədər artırır. Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyətin rifahı yalnız istehsalın həcminin 29
artırılması yolu ilə təmin olunur. Xüsusi fondlarda yığılan amortizasiya ayırmaları isə əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltmir. Bunları nəzərə alaraq ÜMM və ÜDM həcmini illik amortizasiya ayırmalarının məbləği (əsas kapitalın istehlaka) qədər azaltmaqla, başqa makroiqtisadi göstəriciləri – xalis milli məhsul (XMM) və xalis daxili məhsul (XDM) göstəricilərini hesablamaq olar. Bu göstəricilərin köməyi ilə konkret ölkənin istehsal və istehlak etdiyi əmtəə və xidmətlərin illik ümumi həcmini ölçmək mümkündür. Başqa sözlə, bu göstərici XMM-un istehsalını təmin etmək üçün torpaq, işçi qüvvəsi, kapital və sahibkarlıq fəlaiyyəti üçün iqtisadi resursları iş verənlərin gəlirlərinin həcmini əks etdirir. XMM-da iqtisadi resursların rolunu əks etdirməyən yeganə komponent dolayı (qeyri-müstəqim) vergilərdir. Odur ki, əmək haqqının, renta ödənişlərinin və mənfəətin ümumi həcmi göstəricilərini müəyyən etmək üçün XMM-dan dolayı (qeyri-müstəqim) xərcləri çıxmaq lazımdır. Bu yolla alınmış göstərici milli gəlir adlanır. Xalis daxili məhsulu hesablamaq üçün ÜDM-dan əsas kapitalın istehlakını (amortizasiya ayırmalarını) çıxmaq lazımdır. Əsas kapitalın istehlakı yeni yaranmış dəyər deyil, əvvəlcə yaranmış əsas fondların dəyərinin istehsal prosesində iştirakı ilə əlaqədar istehlakıdır. Beləliklə, nəzəri cəhətcə əlavə edilmiş dəyər xalis nəticəyə aid olan anlayışdır. Bu həm də daxili məhsula aiddir. Nəzəri cəhətdən daxili məhsul da xalis nəticə ilə əlaqədar olan anlayışdır. Lakin ÜDM müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilə bilər. Sərəncamda olan ümumi milli gəlir də MHS-nin aqreqat göstəricilərindən biridir. SÜMG bütün institusional vahidlərin-rezidentlərin sərəncamda olan gəlirlərinin, yəni institusional vahidlərin son istehlak və əmanətlər üçün malik olduqları gəlirlərinin cəmidir. SÜMG hesablamaq üçün UMG-dən qeyri-rezident vahidlər tətərfindən ödənilən cari transfertləri (vergilərdən başqa istehsala və idxala subsidiyaları çıxmaqla) çixib, rezident vahidlərin dünyanın qalan dövlətlərindən aldıqları müvafiq tranfertləri cəmləmək lazımdır.
30
SÜMG-dən əsas kapitalın istehlakını çıxandan sonra sərəncamda qalan xalis milli gəlir (SXMG) alınır. Xarıcı ticarət qalığı (saldosu) ÜDM-un son istifadəsinin əsas ünsürü hesab edilir. Bu göstərici ixracın həcmindən idxalın həcmini çıxmaqla hesablanır. İxracin həcmi carı dövrün qiymətləri əsasında öz ölkəsinin valyutası və ya ABŞ dolları ilə hesablanır. Idxalın ümumi həcmi müxtəlif ölkələrdə idxal olunan, məhsul, əmtəə və göstərilən xidmətlərin dəyərinin ümumi yekununa bərabərdir. İdxalın yekunu carı dövrün qiymətləri əsasında hər ölkənin öz valyutası, yaxud da ABŞ dolları ilə müəyyənləşdirilir. Əgər, idxalın ümumi həcmi xarıcı ticarət tərəf müqabil təşkilatlarının milli valyutası ilə ifadə olunarsa, bu zaman idxalın həcmi dövlətin milli bankının müəyyən etdiyi valyuta məzənnəsi əsasında milli valyutaya və ya ABŞ dollarına çevrilməklə hesablanır. MHS –nin ən mühüm göstəricilərindən biri də milli qənaətdir (yığımdır). Bu göstərici sətəncamda olan milli gəlirdən son istehlakın həcmini çıxmaqla hesbalana bilər.
Xarici kreditləşmə (borc alma) dedikdə bütövlükdə iqtisadiyyat səviyyəsində hər hansı bir ölkənin başqa bir ölkənin sərəncamına müvəqqəti verdiyi və ya həmin ölkədən öz ölkəsinin sərəncamına müvəqqəti götürdüyü resursların həcmi nəzərdə tutulur. Milli sərvət insan əməyinin nəticəsi olan toplanmış maddi nemətlərin, torpaq və təbii ehtiyatların, qızıl və xarici valyuta, qeyri-maddi aktivlərin məcmusudur. MHS-nin mühüm makroiqtisadi göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni aşağıdakı kimi yazmaq olar: 1. Ümumi daxili məhsul ÜDM 2. Əsas kapitalın istehlakı ƏKİ 3. Xalis daxili məhsul XDM=UDM-ƏKİ 4. Xaricdən alınan ilkin gəlirlərin qalığı (saldosu) XİGQ 5. Ümumi milli gəlir UMG=ÜDM+XİSQ 6. Xalis milli gəlir XMG=ÜMS-ƏKİ Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|