Azərbaycan respublikasinda regional ümumi daxiLİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
1994-cü il 18 fevral tarixli Prezidentin Fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının “Statistika haqqında” Qanunu Milli Məclisdə təsdiq edilmişdir. Dövri olaraq həmin qanuna dəyişikliklərin aparılması nəzərdə tutulmuş və həyata keçirilmişdir. 1998-ci iI 20 avqust tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə “1998-2002-ci illərdə dövlət statistika sistemində islahatların aparılmasına dair" II Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdir. Dövlət Proqramında statistikanın müasir göstəricilər sisteminin, onların hesablanması metodologiyasının bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olaraq dəyişdirilməsinın başa çatdırılması, statistika məlumatlarının obyektivliyinin, operativliyinin və dolğunluğunun təmin edilməsi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının və digər informasiya istehlakçılarının ölkənin, rayonların (şəhərlərin) və təsərrüfat subyektlərinin sosial-iqtisadi vəziyyəti haqqında obyektiv statistik informasiyaya olan tələbatının ödənilməsi nəzərdə tutulur. Dövlət Proqramının statistika müşahidəsi metodlarının təkmilləşdirilməsi bölməsində seçmə müşahidəsinin yeni növlərinin (çoxfazalı, çoxməqsədli) metodologiyasının işlənib hazırlanması, müşahidə məlumatlarının bütövlükdə ölkəyə şamil edilməsi probleminin həll edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 1998-2002-ci illərdə sahələrarası balansların Milli Hesablar Sisteminin sxemi üzrə işlənilməsinə, riyazi statistika metodları və makroiqtisadi göstəricilər sistemi bazasında Azərbaycanın və regionların sosial-iqtisadi inkişafının kompleks təhlili
metodologiyasının təkmilləşdirilməsinə mühüm əhəmiyyət verilmişdir. Dövlət Proqramında 1993-cil ilin MHS-nə keçidin 1998-2000-ci illərdə başa çatdırılması nəzərdə tutulmuş və yerinə yetirilmişdir [5]. Hazırkı mərhələdə rəsmi statistika Azərbaycanda əhəmiyyətli sosial-iqtisadi inkişaf dəyişiklikləri, inzibati islahatlar, büdcə proseslərinin islahatları, maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlara keçidi şəraitində inkişaf edir ki, bu da rəsmi statistika fəaliyyətində cəmiyyətin həyatındakı dəyişikliklərə tez (sürətlə) cavab verən, çevik statistik məlumatlarla təminat sisteminin formalaşmasına prinsipcə yeni yanaşmaların axtarılması və həyata keçirilməsi vəzifələrini müəyyənləşdirir. 1992-ci ildən başlayaraq, dövlət statistika orqanlarının fəaliyyəti keyfiyyətcə yeni
17
inkişaf və istiqamət mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən statistika praktikasında istifadə olunan qayda və standartlar tədricən beynəlxalq və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılır və bu zaman ölkədə aparılan islahatlara xüsusi diqqət yetirilir. 1992-2003-cü illər ərzində istər dövlət statistika hesabatları, istərsə də onların tərtib edilməsinə dair təlimatlar beynəlxalq standartlara uyğun və ölkənin dövlət dilində hazırlanmışdır. MHS mərkəzində ümumi daxili məhsul (ÜDM) durur. İkinci, makroiqtisadi göstərici ümumi milli məhsuldur (ÜMM). Onların hər ikisi iqtisadiyyatın hər iki sferasında maddi istehsal və xidmətlərdə fəaliyyətin nəticələrini əks etdirir. Hər ikisi, bir il (kvartal, ay) müddətinə əmtəə və xidmət istehsalında bütün son məhsulun həcmini dəyər kimi müəyyən edir. Bu göstəricilər cari, qüvvədə olan qiymətlərdə və sabit qiymətlərlə (hər hansı baza ilinə nisbətdə və ya xarici sabit valyutaya nisbətdə) hesablanır. Ümumi Dахili Məhsul (ÜDM) milli hesаblаr sisteminin ən mühüm göstəricilərindən biridir, istər mаddi istehsаl, istərsə də qeyri-mаddi хidmətlər sаhələrində iqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin istehsаl fəаliyyətinin sоn nəticəsini хаrакterizə edir və bu vаhidlərin sоn istehlак üçün məhsul və хidmətlər istehsаlı üzrə yаrаtdığı əlаvə dəyərin həcmi ilə ölçülür. ÜDM iqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin məhsul və хidmətlərin istehsаlçılаrı аrаsındа bölüşdürüldüyü ilкin gəlirlərin, yəni muzdlu işçilərin əməк hаqqının,istehsаlа və idхаlа görə хаlis vergilərin, ümumi mənfəətin və ümumi qаrışıq gəlirlərin məbləği, bаşqа sözlə, gəlirlər üsulu ilə də müəyyənləşdirilə bilər. Ümumi dахili məhsuldаn istifаdə edilməsi (хərclər üsulu) məhsul və хidmətlərin sоn istehlакını, əsаs каpitаlın ümumi yığımını, mаddi dövriyyə vəsаitləri ehtiyаtlаrının dəyişməsini, qiymətlilərin (sərvətlərin) хаlis əldə edilməsini və məhsul və хidmətlərin iхrаc və idхаl sаldоsunu özündə birləşdirir. ÜDM nələri əhatə etmir: Baxmayaraq ki, ÜDM material və qeyri-material sferasının hər ikisini əhatə edir, bu göstərciyə nəzərə alınması çətin və mümkün olmayan bir çox əməliyyatlar və xidmətlər düşmür. Məsələn: -
18
Hazır məhsul şəklinə salınmayan, özü üçün işləyən amillərin işləri (məsələn, kitab, nümunə, məqalə və s.); - Barter mübadiləsi; - Kölgə və ya gizli biznesin gəlirləri; - Bəxşiş şəklində əmək haqqı və s.; ÜDM bütün üsullarla hesablanmasında qeyri-istehsal sövdələşməsi adlanan, o cümlədən transfer ödəmələri daxil edilmir. Bu ödəmələrin həcmi, bir qayda olaraq kifayət qədər böyükdür, lakin onlar sadəcə ÜDM yenidən bölgüsüdür. Transfer ödəmələrinə aşağıdakılar daxildir: -
müavinətlər, təqaüdlər, dövlət borcuna görə faiz ödəmələri; - Xüsusi transfer ödəmələri, məsələn, xüsusi fondlardan birdəfəlik ödəmələr, xüsusi şəxslərə və təşkilatlara təqaüdlər; ÜDM-ə həmçinin təmiz maliyyə əməliyyatları daxil deyil. Məsələn, qiymətli kağızların alış və satışı. Belə ki, onlar cari istehsalı artırmırlar. ÜMM və ÜDM arasındakı fərqlər aşağıdakılardır: ÜDM ərazi əlamətinə görə hesablanır. Bu müəssisələrin milli mənsubiyyəti nəzərə alınmadan ölkə ərazisində yerləşən maddi və xidmətlər sferaları məhsullarının məcmu dəyərini göstərir. ÜMM isə bu, milli müəssisələrin yerləşməsindən asılı olmayaraq (öz ölkəsində və ya xaricdə) milli iqtsadiyyatın hər iki sferasında bütün məhsul və xidmətlərin məcmu dəyəridir. Beləliklə, ÜMM ÜDM – dan faktor gəlirlərinə görə fərqlənir. Adətən ÜMM hesablamaq üçün ÜDM göstəricisinə xaricdə olan müəssisələrin və fiziki şəxslərin mənfəət və gəliri ilə ölkədə olan xarici işçilərin və xarici investorların mənfəət və gəlirlərinin fərqi əlavə edilir. Bu fərq stabil və liberal iqtisadiyyatlı ölkələrdə böyük olmur. Qərbin aparıcı ölkələri üçün bu fərq ÜDM – un 1%-dən çox olmur. Respublikamızda ÜDM və ÜMM ilk dəfə 1998-ci ildən etibarən hesablanmağa başlayıb. İstər ÜDM , istərsə də ÜMM hesablanarkən il ərzində istehsal edilmiş əmtəə və xidmətlər bir dəfə nəzərə alınır, yəni onlar son məhsul kimi qəbul
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|