Azərbaycan respublikasinda regional ümumi daxiLİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÜƏD = ÜB – Aİ 27 c)
- ÜDM = ƏÖ+İXV+ÜM+ÜQG
25
ondan ibarətdir ki, il ərzində istehsal olunan əmtəələr və xidmətlər yalnız bir dəfə uçota alınsın (daha doğrusu, bu göstəriciləri hesablayarkən bir neçə dəfə alınıb satıla bilən aralıq məhsullar uçota alınmasın və yalnız son məhsul uçota alınsın). Məsələn, kənd təsərrüfatında istehsal olunan buğda son məhsula (çörəyə) çevrilənədək dörd emal mərhələsindən (buğdanın yığılması, döyülməsi, çeşidlənməsi, elevatorda təmizlənmə, qurudulma və saxlanma, dəyirmanda üyüdülmə və çörəyin bişirilməsi) keçir. Birinci mərhələdə yaranan dəyər emalın sonrakı mərhələlərində istehsal olunan məhsulun dəyərinə (istehsal xərclərinə) də daxil edilir. Lakin hər bir emal mərhələsində yaranan real dəyər əmək haqqını, amortizasiyanı və mənfəəti əhatə edir. Deməli, ÜDM-u və ÜMM-u hesablayarkən təkrar uçotu aradan qaldırmaq üçün emalın hər bir mərhələsində yaranan dəyəri cəmləmək lazımdır. Bu isə son məhsulun dəyərinə bərabərdir. Son məhsul dedikdə alıcı tərəfindən son istehlak üçün (yenidən satmaq üçün yox) alınan əmtəələr və xidmətlərin dəyəri başa düşülür. Son istehlakçıya çatanadək bir neçə dəfə alınıb satılan və ya emal edilən əmtəələr və xidmətlər aralıq məhsulu adlanır. Buraxılmış və istehlak olunmuş məhsulların dəyərləri arasındakı fərq əlavə edilmiş dəyər adlanır. İqtisadi ədəbiyyatların çoxunda və tərcübədə «əlavə dəyər» kimi işlədilən əlavə edilmiş dəyər (ƏED) konkret müəssisənin konkret məhsul istehsalı prosesində yaratdığı dəyərdir. ƏED konkret müəssisədə xərclənən əmək haqqı, amortizasiya və mənfəəti əhatə edir. Buna görə də yaradılmasında bu müəssisənin iştirak etmədiyi satın alınmış xammal və materialların dəyəri bu müəssisədə istehsal olunmuş məhsul kimi əlavə edilmiş dəyərə daxil edilmir. Başqa sözlə desək, əlavə edilmiş dəyər amortizasiyanı daxil etməklə müəssisənin ümumi məhsulundan aralıq istehlakı çıxmaqla tapılır. Keçmiş Sovet statistikasında bu göstərici şərti xalis məhsul adlanırdı. ƏED-ə aid olan bu kəmiyyətlərin cəmi təkrar uçota yol vermədən hesablanmış ÜDM – u verir. MHS – də əlavə edilmiş dəyərin tərkibinə amortizasiya, əmək haqqı, korporasiyaların və korporasiyalanmış müəssisələrin mənfəəti, onların aldıqları renta, ssuda kapitalı üçün faizlər, habelə «Xalis vergilər» və ya «Xalis ixracat» adlı ünsürlər 26
daxil edilir. Xalis vergilərə konkret əmtəənin və xidmətin istehsalına və idxalına dövlət subsidiyalarını çıxmaqla vergilər aid edilir. Xalis ixracat dedikdə isə ixrac edilmiş əmtəə və xidmətlərin dəyərindən idxalın dəyərini çıxdıqdan sonra alınan fərq başa düşülür. MHS-də hesabların yekununu və ÜDM hesablayarkən xalis vergilər və xalis ixracat ayrıca sətirdə qeydə alınır. Xarici ticarəti də uçota almaqla ÜDM təkrar istehsal tsiklinin hər bir mərhələsinə uyğun olaraq istehsal (məsrəflər), bölgü (gəlirlər) və son istifadə (istehlak) üsulları ilə hesablanıla bilər. ÜDM istehsal üsulu ilə hesablanarkən məsələyə müxtəlif baxımdan yanaşmaq olar:
27
qiymətlərində ÜƏD – in cəminə bərabərdir: ÜDM =∑ÜƏD Bu metodla ÜDM-un hesablanması hər bir sahənin (sektorun) payını, iqtisadiyyatın inkişafının xarakterini və sahəvi qurluşunu əks etdirməyə imkan verir. Beləliklə, istehsal mərhələsində ÜDM istehsalın mənbəyini əks etdirən göstəricidir. Məhsul qiymətləndirilərkən istehlakçıların qiymətindən istifadə olunduğu halda, ÜDM-u müəyyən etmək üçün bütün istehsalçı vahidlərin-rezidentlərin ümumi əlavə edilmiş dəyərlərinin cəminin üzərinə idxal vergisini cəmləyib, məhsula subsidiyaları çıxmaq lazımdır. ÜDM-u gəlirlərə (yəni, bölgü üsulu ilə) görə də hesablamaq olar. Bu üsulla hesablanan ÜDM iqtisadi vahidlər-rezidentlər arasında bölüşdürülən gəlirlərin məbləğini əks etdirir. ÜDM bölgü üsulu ilə hesablamaq üçün muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsini (ƏÖ), istehsala və idxala xalis vergiləri (İXV), ümumi mənfəəti (ÜM) və ümumi qarışıq gəlirlərin (mülkiyyətdən və sahibkarlıqdan) məbləğini (ÜQG) cəmləmək lazımdır:
Bu yolla hesablanmış ÜDM gəlirinin tərkibi və quruluşunu, istehsal amilləri (əsas kapital, işçi qüvvəsi) məsrəflərini, ümumi qarışıq gəlirlərin onun istehsalçıları arasında neçə bölüşdürülməsini öyrənməyə imkan verir [1]. Gəlirlər üzrə hesablanmış ÜDM ilkin, yəni ev təsərrüfatlarının, müəssisə və dövlət idarələrinin hələ bölüşdürülməmiş gəlirlərini əks etdirir. Bu gəlirləri əməyin ödənişinə (muzdlu işçilərin əmək haqqı, sərbəst işlərin gəlirləri, fərdi ailəvi kooperativ və yoldaşlıq müəssisələrinin gəlirləri), ümumi mənfəətə (renta, ssuda və bank faizləri, sahibkarlıq mənfəəti, amortizasiya ayırmaları, müxtəlif cür qarışıq gəlirlər) və xalis vergilərə ayırmaq olar. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|