Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ

 

22 

Bazar  iqtisadiyyatında  maliyyə  bazarına  dövlətin  iqtisadiyyata  müdaxilə 

səviyyəsi,dövlətlə-müəssisələrin qarşılıqlı faliyyəti öz təsir gücünü göstərmişdir. 

   Bu  bazarın  yaranması  maliyyə  ehtiyatlarının  qeyri-bərabər  bölgüsü  ilə 

bilavasitə bağlıdır.Ona görə ki bu bölgü zamanı müəssisələrin bir hissəsində maliyyə 

ehtiyatlarının  artıqlığı,digərində  isə  maliyyə  ehtiyatlarının  çatışmamazlığı  özünü 

biruzə  verir.Bu  halda  maliyyə  ehtiyatlarının  bir  müəssisədən    digərinə  doğru 

hərəkətinin  təmin  edilməsinin  əsas  forması  kimi  maliyyə  bazarı  çıxış 

edir.Deməli,maliyyə  bazarı  pul  vəsaitlərinin  sahiblərindən  ehtiyacı  olanlara  doğru 

yönəldilməsidə  vasitəçi  rolunu  oynayır.Həmçinin  maliyyə  bazarında  əmtəə  kimi 

maliyyə resursları çıxış edir.Yəni maliyyə bazarı pul vəsaitlərinin iqtisadi subyektlər 

arasında bölgüsünü təmin edən bazardır.Maliyyə bazarının əsas məqsədi odur ki pul 

vəsaitlərinin səmərəli şəkildə səfərbər edilsin və onların maliyyə resurslarına ehtiyacı 

olanlara satışını təmin edilsin. 

Ümumiyyətlə  iqtisadiyyatın  inkişafında  maliyyə  bazarı  çox  böyük  əhəmiyyətə 

malikdir.Onun  rolu onun yerinə yetirdiyi funksiyalarla müəyyən edilir.İndiki şəraitdə 

maliyyə bazarının bir sıra funksiyaları mövcuddur ki bunlara  

a)bazarda  alıcı  ilə  satıcının  birbaşa  görüşməsi  zamanı  satışa  çıxarılan  aktivlərin  real 

bazar  qiymətləri  müəyyən  olunur.Burada  həmçinin  aktivlərin  geri  ödənilməsi 

səviyyəsi,onun müddətləri müəyyənləşdirilir. 

b)Bu  bazar  investorlar  üçün  pulların  ən  səmərəli  istiqamətlərə  yerləşdirmək  üçün 

yer,imkan və şərait yaradır.Bu vaxt nəinki ölkə,hətta bütün dünya üzrə seçmə imkanı 

yaranır.Bu  isə  firmalar  üçün  ən  sərfəli  qiymətlə  maliyyə  mənbəyi  tapmağa  imkan 

verir. 

c)Hər  hansı  mülkiyyətcidən  digərinə  yəni  pula  ehtiyacı  olanlara  pul  hərərktini 

hərəkətini  təmin  etmək.Bu  əsasən  müvəqqəti  sərbəst  pul  vəsaitlərinin  və  qiymətli 

kağızların  alqı-satqısı,maliyyə  ehtiyatlarının  bölgüsü  ilə  bağlı  iqtisadi  münasibətləri 

ifadə  edir.Hazırda  dünyada  maliyyə  vəsaitlərinin  böyük  hissəsi  maliyyə  bazarı 

vasitəsilə bölüşdürülür. 

d) maliyyə ehtiyatlarının köçürmə xərclərinin (araşdırma və informasiya xərcləri)  

---

 

23 

maksimum azaldılması 

 Maliyyə bazarının resurslarının həm ilkin satıcılar və həm də son istehsalçıları 

üç qrupa bölünür.Bunlar təsərrüfatçı subyektlər yəni müəssisələr və təşkilatlar ,fiziki 

şəxslər    və  dövlətdir.Həmçının  maliyyə  resurslarının  alqı-satqısıda  iki  yolla 

aparılır.Birincisi  maliyyə  vasitəçilərinin  köməyi  olmadan  ikincisi  isə  bir  və  ya  bir 

neçə vasitəçilərin köməyi ilə həyata keçirilir. 

  Maliyyə  bazarından  bəhs  edərkən  maliyyə  vasitəçilərinidə  qeyd  etmək 

lazımdir.Onlar  bazarda  çox  mühim  rol  oynayır.Maliyyə  vasitəçilərinə  misal  olaraq 

pul vəsaitlərinin idarə edilməsini həyata keçirən kredit təşkilatları həmçinin qiymətli 

kağızlar  bazarının  peşəkar  iştirakçıları,qeyri-dövlət  pensiya  fondları,investesiya 

fondları,siğorta kompaniyaları daxildir. 

Maliyyə  bazarında  maliyyə  iştirakçıları  və  subyektəri  mühim  yer  tutur.Bunları 

aşağıdakı kimi siralamaq olar 

a)  İnvestorlar  Bunlar  tələbatlarından  artıq  maliyyə  ehtiyatlarına  malik  olan  və 

investisiya 

kimi 

istifadə 

edilən 

müəssisə 

və 

təşkilatlardır;  

2)  Əmanətçilər  isə  bunlar  şəxsi  istehlakı  azaltmaqla,  hər  hansı  məqsədlər  üçün 

müxtəlif 

yığımlar 

həyata 

keçirən 

fiziki 

şəxslərdir.  

3) Borc alanlar – bunlar kifayət qədər maliyyə ehtiyatlarına malik olmayan və yaxud 

maliyyə  ehtiyatının  çatışmazlığını  hiss  edən  müəssisə,  təşkilat  və  s.  

Bu  yazdığlarımla  yanaşı  maliyyə  bazarlarının  subyektləri  kimi  fəaliyyət  göstərən 

vasitəçilər,  ixtisaslaşmış  maliyyə  kredit  institutları  da  vardır.Subyekt  kimi  fəaliyyət 

göstərən 

vasitəçilərə 

aşağıdakılardaxildir: 

1) Maklerlər onlar həqiqi vasitəçi kimi çıxış edirlər və investorların və borc alanların 

tapşırığı  əsasında  fəaliyyət  göstərərək  kommisyon  şəklində  gəlir  əldə  edirlər. 

Maklerlər  həm  hüquqi,  həm  də  fiziki  şəxslərdən  ibarət  ola  bilərlər. 

2) Dillerlər isə sərbəst sürətdə fəaliyyət göstərməklə, bəzi hallarda digər vasitəçilərlə, 

hətta  investor  və  borc  alanlarla  birbaşa  sövdələşməyə  girirlər.  Bu  sövdələşməsinin 

nəticəsinə görə müəyyən məbləğdə gəlir götürürlər.  

---

 

24 

   Maliyyə  bazarları  müxtəlif  əlamətlərə  görə  strukturlara  bölünür  ki  məsəslən 

vəsaitlərin  cəlb  olunmasına  görə  borc  və  kredit  bazarları,qiymətli  kağızlar 

bazarları,lizinq və faktorink bazarları,siğorta bazarı kimi növlərə bölünür. 

 Maliyyə bazarı  vəsait mənbələrinin olduğu yerə görə 2 hissəyə ayrılır. 

a)daxili  və  ya  milli  maliyyə  bazarları.Bu  bazarların  əsas  resursları  ölkənin  daxili 

mənbələrinə əsəslanır.Bu halda digər ölkələrin resursları cəlb edilsə də,onların xususi 

çəkisi az miqdarda olur. 

b)dünya  maliyyə  bazarları-Onların  resursları  müxtəlif  ölkələrin  rezidentlərinin 

vəsaitləri hesabına əmələ gəlir. 

   Həmçinin inkişaf xüsusiyyətlərinə görə də  maliyyə bazarları bölünür.Bunlara 

inkişaf  etmiş  bazarlar  və  inkişaf  etməkdə  olan  bazarlardaxildir.Əksəriyyətə  əsasən  

yaradılmaqda yaxud formalaşmaqda olan bazarlar inkişaf etməkdə olan bazar adlanır. 

   İnkişaf  etmiş  maliyyə  bazarları    bir  sıra  xususiyətləri  daşıyır.Məsələn  vəsaitlərin  bir 

bazardan digərinə müstəqil axını.Həmçinin vahid dünya bazarı sistemində milli bazarın 

fəaliyyət  göstərməsi  dəqiq  informasiya  sisteminin  mövcudluğu  bazarda  inkişaf  etmiş 

qanunvericilik  bazasının  olması  inkişaf  etmiş  infrastruktura.Mütləqdir  ki  bu  özünə 

təminat  sistemini  ,maliyyə  riskinin  azaldılmasına  yardım  edən  reytinq  agentliyi 

sistemini  və  kredit  bürosunu,bazar  subyektlərinin  şəffaflığını  təmin  edən  auditor  və 

qiymətləndirmə sistemini, siğorta və     investorların hüquqlarının qorunmasını müasir 

bazar kommunikasiyasını yaradan və rəqabətin inkişafını stimullaşdıran birja sistemini 

daxil  edir.Sonra  bu  xüsusiyyətlərə  həm  alıcıların  həmdə  satıcıların  maraqlarının 

müdafiəsinin inkişaf etmiş sistemi, bazarda fəaliyyət göstərən alətlərin çoxunun yüksək 

likvidliyi  və  etibarlılığı  ,maliyyə  bazarında  fəaliyyət  göstərən  maliyyə  vasitəçilərinin 

əsas  etibarlılığı  ,satışa  təklif  üçün  verilən  maliyyə  resurslarının  və  bazarda  həyata 

keçirilən  əməliyyatların  böyük  həcmdə  olması  bazarın  yüksək  səmərəliliyi  ,Maliyyə 

bazarında  dövlət  nəzarətinin  və  tənzimləmənin  yüksək  səviyyədə  olması  ,Yüksək 

sabitlik 

İnkişaf  etmiş  bazarın  xüsusiyyətlərini  saydıqdan  sonra  digər  bazara  nəzər  salaq.Bu 

bazara aşağıda sadalananlar daxildir 

---