Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ

Ekstrapolyasiva metodu. Təcrübədə hər hansı obyektin

yaradılmasının ilkin mərhələsində çox vaxt gələcək obyektin mə- lum parametrlərinin miqdarı və istehsalın təĢkilati-texniki səviy- yəsi haqqındakı göstəricilər məhdud olur belə Ģəraitdə qərar qəbul etmək üçün daha sadə, lakin nisbətən az dəqiq olan proqnozlaĢdır- ma metodu - ekstrapolyasiya metodu tətbiq etmək olmur. Bu za-
man obyektin gələcək fəaliyyətinin və inkiĢafının proqnozlaĢdırıl- ması kecmiĢ fəaliyyət və inkiĢaf meyillərinə əsaslanaraq yerinə yetirilir. Bir qayda olaraq ekstrapolyasiya metodunun tətbıqi za- manı obyektin xüsusi parametrlərinin və istehsalınn təĢkilati-tex- niki səviyyəsi göstəricilərinin modelləĢdirilməsi tələb olunmur.
Lakin riyazi və qrafık modellər üzrə tətbiq olunan ekstra- polyasiya metodu daha geniĢ yayılmıĢdır. Нər iki metod obyektin proqnozlaĢdırılan parametri haqqında proqnozlaĢdırılacaq dövr- dən iki il və daha çox müddətə geriyə informasiyaya malik olmağı tələb edir. ProqnozlaĢdırılan dövrdə obyektdə baĢ verən keyfiyyət dəyiĢikliklərini, həmçinin istehsalçı və istehlakçıda istehsalın təĢkilati-texniki səviyyəsini uçota almaq üçün dəqiqləĢdirici əmsallar tətbiq edilir;

2. 
   Parametriк metod. Kütləvi istehsal obyektləri üzrə tex- niki tapĢırıqların və texniki layihələrin hazırlanması mərhələsində hər bir detal və hazır məhsul vahidi haqqında məlumatlar olmur. Çünki obyekt hələlik təcrübə-sənaye sınağından keçməmiĢdir. Ona görə də bu mərhələdə layihələĢdirilən obyektin mənimsənil- məsi, hazırlanması və tədavülü, istismarı və təmiri haqqında detallaĢdırılmıĢ hesablamaları yerinə yetirmək imkanı yoxdur.
   

Vahid və kiçik seriyalı məhsullar istehsalı üzrə isə yuxarıda təsvir olunan dəqiq proqnozlaĢdırma metodlarını tətbiq etmək isə məqsədəuyğun deyildir.
Bu halda faydalı effekt və xərclərin proqnozlaĢdırılmasının parametrik metodlarını tətbiq etmək tövsiyə olunur. Bu metod bir tərəfdən obyektin parametrləri ilə istehsalın təĢkilati-texniki səviy- yəsi arasında nisbətin müəyyən edilməsinə və digər tərəfdən isə obyektin parametrləri ilə faydalı effekt və ya xərc elementləri arasında nisbətin müəyyən edilməsinə əsaslanır.
ProqnozlaĢdırmanın parametrik metodlari iki növə bölünür: xüsusi çəki göstəriciləri üzrə; reqressiya bərabərliyi üzrə.
Reqressiya bərabərliyini müəyyənləĢdirmək üçün çalıĢmaq lazımdır ki, statistik məlumatların miqdarı dəlillərin miqdarından ən azı üç dəfə çox olsun. Bu tələbə cavab verməyən obyektlər üzrə
faydalı effekti və ya xərcləri xüsusi çəki göstəriciləri üzrə müəyyən etmək tövsiyə olunur. Məsələn, obyektin faydalı effektliyini aĢağı- dakı formula ilə hesablamaq olar.

P_ij 
^Pb  X X_b

• 
  K_1t
  
• 
  K_2t
  
• 
  K_3t
  

(7.3.)

ij
Burada, P_ij - t ilində j istismar Ģəraitində obyektin faydalı effektliyini;
Р_b - baza obyektinin layihələĢdirilən analojı obyektə görə orta illik faydalı effektliyini;
X_b - baza obyektinin mühüm xarakteristikasını (baĢlıca funk- siyasını) məsələn, saatlıq məhsuldarlığı və s. göstərir;
X_jt - proqnozlaĢdırılan t ilində j istismar Ģəraitində layihələĢ- dirilən obyektin mühüm xarakteristikasını;
K_1t - baza ili ilə müqayisədə t ilində layihələĢdirilən obyektin etibarlığının yüksəlməsini nəzərə alan əmsalı;
K_2t - istismarda olan baza obyektinin istehlakçılarının istehsal səviyyəsi ilə müqayisədə t ilində layihələĢdirilən obyektin istehlakçılarının istehsalının təĢkilati-texniki səviyyəsinin dəyiĢməsinin nəzərə alınması;
K_3t - baza dövrü ilə müqayisədə t ilində obyektin təmir təĢki- latlarında istehsalın təĢkilati-texniki səviyyəsinin dəyiĢməsini nəzə- rə alan əmsalı göstərir.
DəqiqləĢdirici əmsalların miqdarını çoxaltmaq olar.
Analoji sxemlə layihələĢdirilən obyektin həyat dövranının mərhələləri üzrə də xərc elementləri müəyyən edilir. Məsələn, layi- hələĢdirilən obyektdə istehsalın mənimsənilməsinə çəkilən xərcləri aĢağıdakı formula ilə müəyyən etmək olar:

^Zosv. jp
_ ^Zosv. jb _N H_b

•