Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ

R=□ (r_ni+a) (7.1.)


TəĢkilati müflisləĢməyə aparan risk dərəcəsini kəmiyyətcə qiymətləndirmək imkanına malik olmaq son dərəcədə vacibdir. Bu məqsədlə itkilərin maksimum mümkün həcmi ilə investorun öz vəsaitinin həcmi arasındakı nisbəti əks etdiron risk əmsalı he- sablanır:
K_p = Y / С (7.2.)

Burada: K_p – risk əmsalını;

Y - itkilərin maksimum mümkün məbləğini; С - öz vəsaitinin məbləğini göstərir.
Empirik tədqiqatlar göstərir ki, riskin optimal nisbəti 0,3, kritik həddi isə 0,7- dir. Bu həddin aĢılması iflasa səbəb olur.
Elmi və peĢəkar ixtisaslaĢma kimi riskin idarə edilməsi menecmentin son dərəcədə mürəkkəb sahəsidir. Çünki, о müxtəlif bilik sahələrinin qovuĢuğunda olub riyazi modelləĢdirmə, proq- nozlaĢdırma metodlarından istifadə edilməsi vərdiĢlərinə yiyələ- nməsi; strateji, maliyyə və investisiya menecmenti elementlərini tətbiq etməyi; sığorta fəaliyyətinin və birja ticarətinin spesifikasını bilməyi tələb edir. Müasir biznesin hal-hazırda riskin idarə edilməsinin spesifık birja alətlərindən (forvard, fyuçers, opsion) istifadə edilməsinə ehtiyac vardır. Bu gün əksər banklar və maliyyə təĢkilatları bu alətlərdən aktiv Ģəkildə istifadə edirlər. Lakin, ticarət və xüsusilə də sənaye kompaniyalarının menecer- lərinin risk-menecmentin bu metodlarını öyrənməsi və aktiv Ģəkildə tətbiq etmələri yalnız qarĢılarında durmaqdadır.

2. Ġdarəetmə qərarlarının proqnozlaĢdırılması

Ġdarəetmə qərarlarının proqnozlaĢdırılmasının məqsədi perspektiv planların iĢlənib hazırlanması, elmi-tədqıqat iĢlərinin və təcrübə konstruktor iĢlərinin aparılması, həmçinin bütün idarəetmə sisteminin təkmilləĢdirilməsi iĢlərində xərc elementləri
və digər göstəricilərin inkiĢaf meylinin elmi cəhətdən əsaslandırmıĢ variantı əldə etməkdir.
Bunun üçün hər Ģeydən əvvəl proqnozlaĢdırma üçün ilkin informasiya mənbələrinin müəyyənləĢdirilməsidir. Ġlkin informa- siyanın əsas mənbələri kimi aĢağıdakılar çıxıĢ edə bilər:

1. 
   iĢgüzar təĢkilatların statistik, maliyyə-mühasibat və operativ hesabatlar;
   
2. 
   ölkədə və xarici ölkələrdə elm və texnikanın inkiĢafı üzrə icmallar, prospektlər, kataloqlar və digər informasiyalar da daxil olmaqla elmi-tədqiqat və təcrübə konstruktor iĢlərinin yerinə yeti- rilməsi sahəsindəki elmi-texniki sənodlər;
   
3. 
   patent-1isenziya sənədləri.
   

ProqnozlaĢdırma və planlaĢdırma zamanı istifadə edilən in- formasiyaların bir-birini əhəmiyyətli dərəcədə təkrar etməsini nə- zərə alaraq proqramlaĢdırılan obyektlərə mənsubiyyətinə görə formalaĢdırılan, vahid məlumat bazasının yaradılması məqsədə uyğundur. Bu halda elmi-texniki proqnozlaĢdırmanı informasiya ilə təmin edilməsini avtomatlaĢdırılmıĢ idarəetmə sistemlərinin inkiĢafı ilə kompleks Ģəkildə həll etmək lazımdır.
Elmi-texniki proqnozlaĢdırma məsələlərini həll etmək üçün AĠS bazasından istifadə edilməsi ilkin məlumatların toplanması və hazırlanmasına sərf olunan əmək xərclərinin həcmini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və proqnozlaĢdırma ilə məĢğul olan iĢçilərə öz fıkirlərini bu prosesin məzmunca dolğun olması üzərində cəmləĢdirmək imkanı verir.
Təyinatına və xarakterinə görə istifadə olunan bütün infor- masiyalar elmi- texniki və texniki-iqtisadi informasiyaya, məlumat-normativ informasiyaya, proqnoz situasiya informasiya- sına və əks-əlaqə informasiyasına bölünür.
Ġlkin informasiya özündə proqnozlaĢdırma metodlarının se- çilməsi, metodika və məlumat-normativ materialların yaradılması prosesində istifadə edilən məlumatları birləĢdirir. Tətbiq edilən proqnozlaĢdırma metodunun əsaslandırılmıĢ olması, həmçinin
proqnozların dəqiq və əhatəli olması bu qrup informasiyaların dol- ğunluğundan və doğruluğundan asılıdır.
Məlumat-normativ informasiyanın həcmi və tərkibi proqnoz hesablamalarının differensiallaĢdırılması dərəcəsindən asılıdır.
ProqnozlaĢdırılan situasiya ilə bağlı olan informasiya proq- nozlaĢdırılan obyektin inkiĢafı ilə müĢayiət olunur və proqnozlaĢdırmanın məqsədini, həmçinin Ģərtlərini xarakterizə edən məlumatları özündə birləĢdirir. Bu informasiyanın tərkibi və həcmi də həmçinin qəbul edilən proqnozlaĢdırma metodlarından, proqnoz hesablamalarının tələb olunan dəqiqliyindən və diferensiasiyası dərəcəsindən asılıdır.
Əks-əlaqə informasiyası isə özündə keçirilmiĢ elmi-texniki proqnozlaĢdırma məlumatlarını, proqnozlaĢdırılan obyektin faktiki vəziyyətinin proqnoz kəmiyyətlərindən nə qədər kənarlaĢ- dığı haqqındakı məlumatları, həmçinin proqnoz fondunun faktiki vəziyyətinin proqnozlaĢdırma zamanı tətbiq edilən göstəricilərdən nə qədər kənarlaĢdığı haqqındakı göstəriciləri birləĢdirir. Əks əlaqə informasiyası proqnozun faktiki doğruluğunu, məlumat- normativ materialların keyfiyyətli olmasını qiymətləndirməyə və kənarlaĢmaların səbəblərinin aĢkara çıxarılmasına imkan verir.
ÇagdaĢ iqtisadi ədəbiyyatlarda proqnozlaĢdırma metodları- nın müxtəlif təsnifatı verilir. Bu və ya digər proqnozlaĢdırma me- todunun praktiki tətbiqi proqnozlaĢdırılan obyekt, onun doğru- luğu, ilkin informasiyanın miqdarı, proqnozlaĢdırıcının ixtisas səviyyəsi və digər bu kimi göstəricilər ilə müəyyən edilir.
Fikrimizcə bu metodları aĢağıdakı kimi təsnifləĢdirmək
olar.

1.