Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ

İndeks metodu. ProqnozlaĢdırmanın bu metodu mövcud Ģəraitlə müqayisədə gələcəkdə hər-hansı Ģəraitin dəyiĢilməsini xa- rakterizə edən indefeslərin köməyi ilə obyektin mövcud göstəricilə- rinin qiymətlərinin gələcək dövrlərə uyğunlaĢdırılmasına əsaslanır. ProqnozlaĢdırmanın riyazi indeks metodu aĢağıdakı formula ilə he- sablanır:

P_b  P_n  J₁...J_n
Burada, P_b - proqnozlaĢdırılan dövrün göstəricilərini; P_n - cari dövrün göstəricilərini;
J₁, J₂ ... J_n - cari müqayisədə proqnozlaĢdırılan dövrdə ob- yektlə tətbiq edilən iqtisadi, təĢkilati-texniki və digər Ģərtlərin dəyiĢməsi indeksini göstərir.
Bu metodun tətbiqinin əsas Ģərti bazis dövründə faydalı ef- fektin, xərc elementlərinin müvafiq normalarının (xüsusi çəki gös-
təricilərinin) və proqnozlaĢdırılan dövrdə onun dəyiĢdirilməsi üzrə plan tapĢırıqlarının mövcudluğudur. Tətbiqi xüsusiyyətləri bazis dövründə proqnozlaĢdırılan parametrin qiymətinin dəyiĢilməsi əsa- sında faydalı effekt və xərc elementlərinin, həmçinin normativlərin dəyiĢməsi indeksinin proqnozlaĢdırılması ilə əlaqədardır. Eyni za- manda bu metod hesablamaların sadəliyi, lakin onların dəqiqliyinin о qədər də yüksək olmaması ilə fərqlənir. Tətbiq sahələri isə faydalı effektin, hər bir avadanlığın gücünü və bütövlükdə müəssisə üzrə resursların iriləĢdirilmiĢ məsrəf növlərinin proqnozlaĢdırılmasıdır.

7. 
   Texniki strategiyanın qiymətləndirilməsi. Bu metod baĢ təyinedici cədvəl matrisinin, yaxud universal identifıkato- run iĢlənib hazırlanmasına və yüksəkixtisaslı mütəxəssislərdən ibarət ekspert qrupunun yaradılmasına əsaslanır.
   

Bu metod patent fondu və statistik məlumatlar olmadıqda prinsipal cəhətdən yeni növ texnikanın keyfiyyətini qiymətlən- dirmək üçün tətbiq edilmə imkanına malikdir.
Məqsədlər məcmusu Ģəkildə hazırlanacaq məmulatlara tələ- batı formalaĢdıran zaman və qarĢıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün zəruri olan vasitə, üsul və yolları müəyyənləĢdirərkən bu metod tət- biq edilə bilər.

8. 
   Funksional metod. Bu metod əvvəllər tətbiq edilən fəaliy- yət prinsiplərindən istifadə etməklə öyrənilən obyektin tələb olunan xarakteristikalarına çatmağın mümkün olmamasına əsaslanır. Eyni zamanda yeni fəaliyyət prinsiplərindən istifadə imkanlarını nəzərə almaqla öyrənilən obyektin inkiĢafının ğeniĢ spekteri alternativləri- nə olan tələbatın müəyyən edilməsinə əsaslanır.
   

Tətbiqi xüsusiyyətləri gələcək obyektin funksional xüsusiy- yətlərinin yaradılması ilə əlaqədardır.
Tətbiqi sahəsi - proqnozlaĢdırma həyata keçirilən zaman hə- min satıĢ bazasında bu növ faydalı effektin yeni maddi daĢıyıcıları- nın meydana çıxması ilə xarakterizə olunur. ProqnozlaĢdırma müd- dəti qeyri-məhduddur.

9. 
   Kombinələşdirilmiş metod. Nəhayət, bu sonuncu metod konkret proqnozlaĢdırma metodu üçün (1-dən 8-ə qədər) Ģərtlərin
   

müəyyən edilməsi əsaslanır. Bu metodun tətbiqi xüsusiyyətləri özündə proqnozlaĢdırmanın dəqiqliyini yüksəltmək və proqnozlaĢ- dırmanın keçirilməsinə sərf edilən xərclərin azaldılması məqsədi ilə yuxarıda adları çəkilən metodların səmərəli Ģəkildə uyğunlaĢdırıl- ması imkanlarını birləĢdirir.
Bu metod proqnozlaĢdırmanın bütün növləri üçün faydalı effektə malikdir. ProqnozlaĢdırma müddəti qeyri-məhduddur.
Beləliklə, bütün proqnozlaĢdırma metodları ilə tanıĢ olduq- dan sonra qərarların proqnozlaĢdırması üzrə iĢlərin təĢkilinə baĢla- maq lazımdır.
ProqnozlaĢdırma üzrə iĢlərin təĢkili özündə operativ və stra- teji qərarlar qəbul edilməsi ilə bağlı olan informasiya hazırlamaq məqsədi ilə məhsul üzrə faydalı effekt və məcmu, xərc elementləri- ni proqnozlaĢdırmaq üçün Ģərait yaradılmasına istiqamətlənmiĢ və bir-birilə əlaqədar olan tədbirlər kompleksini birləĢdirir. Proqnoz- laĢdırma üzrə iĢlərin təĢkili vəzifələrinə aĢağıdakılar aiddir:

• 
  proqnozlaĢdırma üçün zəruri olan informasiyanın toplan- ması və sistemləĢdirilməsi;
  
• 
  proqnozlaĢdırmanın əsas üsul və metodlarına yiyələnmiĢ mütəxəssislərin hazırlanması;
  
• 
  mövcud idarəetmə xidmətlərinə inteqrasiya olunmuĢ iĢçi orqanlarının yaradılması və onların fəaliyyətinin təĢkili.
  

ProqnozlaĢdırma üzrə iĢlərin səmərəli təĢkili öyrənilən vari- antlarının operativ əldə edilməsini, onun istehsal və istehlak Ģəraiti- ni, obyektin həyat tsiklinin mərhələləri üzrə faydalı effektin və xərc elementlərinin dəyiĢməsi meyillərini, habelə proqnozlaĢdırmanın həyata keçirilməsinə sərf olunan vəsait və vaxt sərfinin azaldılması- nı təmin etməlidir.
Fikrimizcə bu tələblərin yerinə yetirilməsi proqnozlaĢdırma üzrə iĢlərin təĢkilinin aĢağıdakı prinsiplərinə əməl edilməklə həyata keçirilə bilər:

• 
  Ünvanlılıq. Bu prinsip mahiyyəti ondan ibarətdir ki, proq- nozun yerinə yetirilməsi dəqiq müəyyən edilmiĢ elmi-tədqiqat və
  

ya layihə-konstruktor təĢkilatları, həmçinin istehsalçı müəssisə üçün nəzədə tutulur.

• 
  Paralellik. Bu prinsipdən müxtəlif xidmətlər informasiyanın toplanması və iĢlənməsi vaxtını qısaltmaq həmçinin bütövlükdə proqnozun yerinə yetirilməsi vaxtını qısaltmaq üçün istifadə edilir.
  
• 
  Fasiləsizlik. Bu prinsipdən proqnoz yerinə yetirildikdə və lazım gələrsə proqnozda zəruri dəyiĢikliklər edildikdən sonra daxil olan əlavə informasiyanın müntəzəm olaraq toplanması və iĢlənmə- si zamanı istifadə edilir.
  
• 
  BirbaĢa dəqiqlik. Bu prinsip ən qısa informasiyanın bir icra- çıdan digərinə dəqiq və məqsədəuyğun Ģəkildə ötürülməsini nəzərdə tutur.
  
• 
  Avtomatiklik. Bu prinsipdən ilkin məlumatların toplanma- sına, iĢlənməsinə və bütövlükdə proqnozlaĢdırmanın yerinə yetiril- məsinə sərf olunan vaxt və məsrəfləri qısaltmaq üçün istifadə edilir.
  
• 
  Adekvatlıq prinsipi. Bu prinsip faydalı effektin dəyiĢməsi meyillərini və onun alınmasına çəkilən xərclərin aĢkara çıxarılması ehtimallarını dəqiq qiymətləndirməyə kömək edir. Ġdarə oluna bil- mə prinsiplərindən istifadə etmək üçün keyfiyyət və məsrəf göstəri- cilərini, iqtisadi-riyazi metodları və idarəetmə modellərini kəmiy- yətcə qiymətləndirmək zəruridir.
  
• 
  Alternativlik. ProqnozlaĢdırmanın bu prinsipi obyektin, onun ayrı-ayrı komponentlərinin və məhsul hazırlanması texnologi- yası və ya konstruksiyasının bu və ya digər prinsiplərindən istifadə edilməsindən asılı olaraq müxtəlif xərclər və trayektoriyalar üzrə inkiĢafı imkanları ilə əlaqədardır. ProqnozlaĢdırmanın ehtimal edilə bilən xarakterə malik olması proqnozlaĢdırılan tendensiyaların sa- bitliyini saxlamaqla təsadüfi prosesləri və kənarlaĢmaları əks etdi- rir. Alternativlərin formalaĢmasına istehlakçıların müəyyən tələbat- larının ödənilməsinə konkret məqsədlər və bu məqsədlərə nail olunmasına çəkilən xərclərin ixtisar edilməsi təsir göstərir.
  
• 
  Adaptivlik. ProqnozlaĢdırmanın bu prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman konkret situasiyada bir sistem kimi
  

obyektin daxili və xarici mühit amilləri öyrənilir və onlardan mak- simum istifadə edilir.
Faydalı effektin və məcmu xərc elementlərinin proqnozlaĢdı- rılması məhsulun keyfıyyətinin planlaĢdırılması və effektliyi siste- minin ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Proqnoz iĢləmələri isə kompleks məqsədli proqramların ay- rılmaz tərkib hissəsidir. Proqnozu iĢləyib hazırlayarkən proqnozlaĢ- dırma üzrə materialların toplanması, təhlili və dəqiqləĢdirilməsi; yaranmıĢ tendensiyaların və məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsi problemlərinin təhlili və nəzərdə tutulan kompleks proqramlarının tərkibində proqnozların iĢlənib hazırlanması mərhələlərini bir- bi- rindən fərqləndirmək lazımdır.

3.