Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ

Biznes-proseslərinin səmərəlilihyinin yüksəldilməsi sahəsində istifadə olunan idarəetmə qərarları

Müasir islahatlar mərhələsinin aktual məsələsi mikroiqtisa- di inkiĢafın konsepsiyasının iĢlənməsi və korporativ maliyyə idarə- çiliyinin effektli modellərinin tətbiqidir.

Bu məsələnin həllinin aktuallığı, müəssisələrin maliyyə və- ziyyəti ağır olması ilə artır. Sovet dövründən miras qalan müəssisə- lərin yarısından çoxu ziyanla iĢləyir.
Ġrəli sürülən mövqelərin təhlili «korporasiyanın (müəssisə- nin) büdcəsi» termininin əsas izahı belə təsəvvür olunur:

1. 
   «pul ifadəsində mədaxil və məxariclərin balanslaĢdırılmıĢ smetası»;
   
2. 
   «kampaniyanın illik maliyyə planı»;
   
3. 
   «müəssisənin idarəetməsi strategiyasının əsaslandığı infor- masiya. Belə informasiya büdcənin, təĢkilatın cari fəaliyyətinin qiy- mət kriterisidir (ölçüsüdür)».
   

Ümumiyyətlə, fərqlərə baxmayaraq, bütün göstərilən təyin- lər ənənəvi büdcə anlamının çərçivəsindədirlər. AĢağıda verilən büdcə təsnifatı isə xüsusilə vurğulanır: Büdcələmə, idarəetmənin ayrıca mexanizmidir (alətidir) və onun mənasını: büdcələr tərtibatı- nın inteqrasiya olunmuĢ sistem kimi, qəbul olunan büdcələrin cari nəzarəti kimi, faktiki göstəricilərin büdcə göstəricilərindən fərqlən- məsinin uçotu və bu fərqin səbəbinin araĢdırılması kimi qəbul et- mək lazımdır. Bu təyin büdcələmə anlayıĢına daha dəqiq cavab ve- rir və korporativ idarəetmədə onun əhəmiyyətini göstərir.
Korporasiyanın büdcəsinin göstəriciləri idarəetmə qərarları- nın qəbulunda, əsas istiqamət kimi qəbul edilir. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, büdcə parametrləri korporasiyanın maliyyə stra- tegiyası və menecmenti haqqında heç də birmənalı təsəvvür yarat- mır, yəni kampaniyanın real məqsədləri haqqında.
Büdcənin dəqiq ifadəsi o qədər də vacib deyil, çünki çox vaxt onun təsnifatı sərbəstdir və «büdcələmə» anlayıĢı altında bəzi müəlliflər «dinamika ilə inkiĢaf edən dəyiĢilən biznes Ģəraitində müəssisə tərəfindən bölmələrin razılaĢdırılmıĢ idarəetməsi. Onun köməyi ilə gələcək hadisələrlə bağlı idarəetmə qərarları, hansılar ki, məlumatların sistematik iĢlənilməsi əsasında qəbul olunur. Lakin belə universal izahatı təkcə bu hadisəyə Ģamil etmək lazım deyil, o hər bir sahənin idarəedilməsi üçün yararlıdır. Büdcələmə məsələlə-
rinin abstraktlığı belə qeyri-müəyyənliyin nəticəsidir və bunlardan əsasları «müəssisənin iĢinin effektliyinin qaldırılmasıdır»:

• 
  müəssisədə olan bütün hadisələrin məqsədli istiqamətlən- dirilməsi və koordinasiyası;
  
• 
  risklərin aĢkarlanması və onların səviyyəsinin aĢağı salınması;
  
• 
  dəyiĢikliklərə uyğunlaĢmaq, çevikliyi artırmaq.
  

Büdcə həqiqi göstəricilər əsasında tərtib olunur (planlaĢdırı- lan ya faktiki). Bu göstəricilər əsas maliyyə və sərmayə fəaliyyəti- nin vəziyyətini və meyillərini əks edir. Beləliklə, büdcələmə, yu- xarıda göstərilən fəaliyyət növlərinin koordinasiya aləti kimi çıxıĢ edir. Buna baxmayaraq, bu prosesin dar funksional təyinatı var və buna müvafiq büdcə qarĢısında qoyulan məsələlərə uyğun spesifi- kası var.
Yuxarıda qeyd olunanlar onu göstərir ki, büdcələmə, ilk növ- bədə, mikrosəviyyədə aparılan maliyyə proqnozlaĢdırılmasının ay- rılmaz hissəsidir. Belə yanaĢma məntiqlidir, əgər büdcəyə korpo- rasiyanın maliyyə planı kimi baxılsa. Bu mövqe, əhəmiyyətli dərə- cədə büdcələmənin tarixçəsi ilə bağlıdır: ötən əsrin 40-50-ci illərin- də iri qərb kompaniyalarında istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətinin cari planlaĢdırılması ilə məĢğul olan maliyyə planlaĢdırılması Ģöbələri yaradılırdı. Bu kompaniyalarda planlaĢdırma prosesi mədaxil və məxaric maddələri üzrə smetaların tərtibatı ilə müĢayiət olunurdu. Smetaların formalaĢdırılması (indiki terminologiyada büdcələmə) burada zəncirvari sistemin (maliyyə proqnozlaĢdırılması – planlaĢ- dırma - büdcələmə) son bəndi kimi qəbul olunur.
Ötən əsrin 60-70-ci illərindən planlaĢdırma təcrübəsində yeni meyillər əmələ gəlməyə baĢladı və bu meyillər təkcə daxii amillərin uçotu ilə kifayətlənmir, bura kampaniyanın xaricinin də dəyiĢmə meyilləri qatılır: iqtisadi, elmi-texniki və ictimai-siyasi sahələrə aid meyillər (tendensiyalar). Nəticədə, «ortamüddətli», «uzunmüddət- li» və «sürüĢən» planlaĢdırmalar kimi məhfumlar və onlara müva- fiq planlar, proqramlar və layihələr ortaya çıxdı. PlanlaĢdırma və
büdcələmənin bir-birinə bağlılığına baxmayaraq, bu proseslərin hər birinin özünəməxsus spesifikası var.
Büdcələmə aĢağıdakılardan ibarətdir:

• 
  birincisi, büdcələmə kompleks halda olur və nisbətən sər- bəst olur;
  
• 
  ikincisi, təkcə planlaĢdırma sahəsi ilə məhdudlaĢmır;
  

• 
  üçüncüsü, iri müəssisələrin qısa, orta və uzunmüddətli planlarından fərqli olaraq, büdcələr kompaniyanın rəhbərliyi tə- rəfindən qısa müddətə təsdiqlənir, yəni əvvəlcədən operativ idarəet- mənin aləti kimi hazırlanır və gələcək büdcə dövründə menecmen- tin taktikasını əks etdirir. Buna görə büdcələməni hansısa bir tərəf- dən xarakterizə etmək çətindir.
  

Ümumi görünüĢdə büdcələməni maliyyə menecmentinin müasir aləti kimi müəyyən etmək olar .O, müəssisələrin maliyyə resurslarının planlaĢdırılması və operativ idarəetməsi funksiyalarını həyata keçirir. Büdcələmə menecmentə, onun üsullarına, məqsədlə- rinə və maliyyə qərarlarının qəbulu texnologiyasına xas olan xüsusi tələbatlara əsaslanır. Bundan baĢqa, o, büdcə prosesinin bütün mər- hələlərində mikrosəviyyədə maliyyə Ģöbələrinin iĢinin koordinasi- yasını həyata keçirir.
Funksional rol baxımından, büdcələməni korporativ maliy- yənin və korporasiyanın maliyyə siyasətinin üsulu kimi təqdim et- mək olar. TəĢkilati tərəfdən büdcələməni, kompaniyanın rəhbərliyi tərəfindən icmal büdcənin hazırlanması, qəbul edliməsi və büdcə- nin icrasına operativ nəzarətin təĢkili kimi təsəvvür etmək olar.
Tədqiqatlar göstərir ki, büdcələmə çox mürəkkəb iĢdir və onun tərtibi zamanı çoxlu sayda menecerlər tələb olunur, daha çoxu isə onun icrası zamanı tələb olunur. Bütöv heyətin bu iĢdə iĢtirak etməsi büdcələmənin effektliyinin həlledici amilidir.
ġaquli inteqrasiya olunmuĢ korporativ struktur və maliyyə- sənaye qrupları üçün təĢkilati tərəf çox böyük əhəmiyyət kəsb edir: büdcələmənin tətbiqi daha dəqiq hazırlıq iĢlərini tələb edir.
Bir tərəfdən, belə strukturlarda büdcələmə iĢləri «övlad» mü- əssisələrinin və onların filiallarının maliyyə resurslarını birləĢdir-
məyə, müstəqil müəssisələrin əlavə vəsaitlərini cəlb etməyə (o cümlədən maliyyə, kredit, sığorta, sərmayədar və baĢqa kompani- yaların) imkan verir və bunun əsasında hər daxil olan müəssisənin maliyyə sabitliyini qoruyur.
O biri tərəfdən, adətən, belə çoxfunksional strukturlarda büdcələmə iĢləri baĢ kompaniyanın məsuliyyətini artırır, çünki o, maliyyə axınlarının və əsas buraxılan məhsulun həcmlərini müəy- yənləĢdirir. Effektli fəaliyyət, bir istehsalat prosesinə cəlb olun- muĢ və birgə maliyyə və istehsalat maraqları olan müəssisələrdən dəqiq koordinasiya tələb edir.
Büdcələmə iĢlərinin birinci və sonuncu məqsədləri birləĢ- miĢ maliyyə resurslarının maksimal dərəcədə effektli istifadəsi üçün, onların xərclənməsi də ümumi iqtisadi effektliyi nəzərə alma- lıdır və eyni zamanda iĢtirak edən bütün tərəflərin maraqlarına ca- vab verməlidir.
Ġdarəetmənin büdcə üsullarının yüksək potensialı bağlıdır:

• 
  birincisi, maliyyə parametrlərinin hesablanması və təhlili əsasında görülən büdcələmə, biznesin ayrı-ayrı növlərinin və məh- sullarının maliyyə vəziyyətini qiymətləndirməyə imkan verir və bu- nunla kompaniyanın sabitliyini təmin edir;
  
• 
  ikincisi, büdcələmə kompaniyanı «Ģəffaf» edir və sərma- yədarlar üçün cəlbedici edir;
  
• 
  üçüncüsü, iĢləməyən və qeyri-effektli olan aktivləri aĢkar- layıb, onların strukturlarını optimllaĢdırıb iĢə cəlb edir;
  
• 
  dördüncüsü, kompaniyanın əsas maliyyə alətlərinin ef- fektli qarĢılıqlı hərəkətləri təmin olunur:
  

Gəlir – vergilər – əməkhaqqı – kreditlər – dividendlər. Büdcə çox vacib sənəddir: əgər ilin əvvəlində o korporasi-
yanın maliyyə planıdırsa, il ərzində o, operativ idarəetmənin aləti- dir, ilin sonunda isə – nəzarət alətidir, çünki onun vasitəsilə müəssi- sənin cari büdcə dövründə maliyyə siyasətinin effektliyi müəyyən olunur və kompaniyanın gələcəkdə təkmilləĢməsi üçün tədbirlər planı hazırlanır. Qeyd etdiyimiz kimi büdcənin funksional əhəmiy- yətinə müxtəlif tərəflərdən baxmaq olar: