Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
33 şahın əvəzçisi kimi hərbi yürüşlərə də çıxırdı [66, 62]. Həsən bəy Rumlu yazır ki, Qara Yusif 813 (1410/11)-cü ildə Ərzincana hücum edən vaxt hərbi yürüşün çox uzandığını görərək, oranı ələ keçirməyi öz vəkillərinin öhdəsinə qoymuşdu. 40 gündən sonra Ərzincan hakimi təslim olub, qapı və xəzinə açarlarını onun vəkillərinə verməyə məcbur olmuşdu [66, 62]. Hərbi yürüşlərdə orduya başçılıq bir neçə şəxs tərəfindən icra olunduğundan Həsən bəy Rumlu, hökmdarın adından hərəkət edib, müəyyən tapşırığı yerinə yetirən həmin şəxsləri ―vükəla‖ (―vəkillər‖) adlandırmışdır [66, 435, 448]. İndi görək, qaraqoyunlu dövrünə aid olan ―vükəla‖ ifadəsi sonralar Ağqoyunlu və səfəvi dövlətlərində mühüm əhəmiyyət kəsb edən vəkalət vəzifəsinin icraçılarına aiddirmi? Əsla yox! Çünki qaraqoyunlular dövründə vəkalət bir vəzifə kimi hələ formalaşmamışdı. Bu fikri Qaraqoyunlu dövlətinin təsviri zamanı müxtəlif mənbələrdə vəkalət vəzifəsinə əhəmiyyət verilməməsi ilə izah etmək olar. Doğrudur, yuxarıdakı misaldan da vəkillərin bir əvəzçi kimi fəaliyyəti məlum oldu, lakin şübhəsiz ki, bu vəkillər sonradan böyük əhəmiyyətə malik olan vəkillərdən fərqli idilər. Vəkalət vəzifəsinin formalaşması, fikrimizcə ağqoyunluların hakimiyyəti zamanı həyata keçmişdir. Məlumdur ki, 12 il bu dövlətə başçılıq edən Yaqub şahın vəkili Şeyx Nəcməddin Məsud idi [66, 595]. ―Əhsənüt-təvarix‖də verilən aşağıdakı məlumata əsasən Ağqoyunlu dövlətində vəkalət mənsəbinin hətta bəzən əmirül-üməradan da üstün olduğunu söyləmək mümkündür. Tarixi bir faktdır ki, Yaqub şahın öldürülməsindən sonra hakimiyyəti Sufi Xəlilin köməyi ilə azyaşlı şahzadə Baysunqur ələ almış və dövlətin əmirül-ümərası Fərrux bəy 18 təyin edilmişdi [66, 630]. Gənc şahın adından dövləti idarə etməyi əmirül-üməra olmaqdan daha üstün tutan Sufi Xəlil məhz vəkaləti öz əlinə almışdı [66, 632]. ―Əhsənüt-təvarix‖-də vəkalət mənsəbinin üstünlüyünü təsdiq edən başqa bir fakt da vardır. 903 (1497/98)-cü ildə Uzun Həsənin nəvəsi Gödək Əhməd ağqoyunlu Rüstəm şahı məğlub edib, taxt-tacı ələ keçirən vaxt Kirman valisi Eybə sultan və Şiraz valisi Qasım bəy Pornak ona qarşı sui-qəsd hazırlayaraq qərara gəlmişdilər ki, Uzun Həsənin digər nəvəsi Sultan Muradı Şirvandan gətirib, taxta çıxarsınlar və özləri yeni şahın vəkili olsunlar [65, 16]. Bu faktla o zaman vəkalət mənsəbinin böyük üstünlüyü nəzərə çatdırılır və eyni zamanda vəkalətin də bəzən müştərək icra edildiyi aydınlaşır. Başqa mənbələrdə də vəkalətin şərikli aparılmasına cəhd olunma faktı vardır [65, 189; 60, 253b; 77, 169]. Orta əsr tarixçiləri vəkilə ―ixtiyar sahibi‖, ―iqtidar sahibi‖, vəkalət mənsəbinə isə ―ali vəzifə‖, ―şərəfli mənsəb‖ demişlər [66, 632; 88, 271; 58, 46, 159]. Vəkil səltənətin ―ixtiyarlı adamı‖ da adlandırılmışdır [81, 240; 58, 49]. Bacarıqlı vəkilin işə cəlb edilməsi zəruri və təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi qarşıda dururdu. Belə ki, 904 (1498/99)-cü ildə qardaşı Məhəmmədi Mirzəyə qalib 18 Bu da ―Əhsənüt-təvarix‖in Leninqrad əlyazma nüsxəsində Qoç bəy kimi getmişdir [64, 122a] 34 gəlib, yenidən Təbrizdə taxta çıxan Əlvənd bəyin ilk işi özunə vəkil təyin etmək olmuşdu. O, Lətif bəy adlı bir əmiri vəkil etmişdi [65, 21]. I Şah İsmayılın ən etibarlı köməkçisi vəkil Nəcməddin Məsud idi [65, 110; 82, 309]. Onun ölümündən sonra vəkil təyin edilən Yar Əhməd Xuzaninin ―Nəcm-i sani‖ (―ikinci Nəcm‖) adlandırılması əvvəlki vəkilin ehtiramla yad edildiyini göstərir [65, 110, 89, 309]. I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərində vəkalət mənsəbini ələ keçirmək uğrunda əmirlərin mübarizəsi qanlı döyüş xarakteri almışdı. 931 (1524/ 25)-ci ildə bu 10 - 11 yaşlı səfəvi şahının iki qüdrətli əmiri arasında başlanan ixtilafın səbəbi məhz vəkalət mənsəbinin kim tərəfindən ələ keçiriləcəyi olmuşdur. Həmin mübarizədə əmirül-üməra Div sultan Rumlu qalib gələrək, gənc şahın müstəqil vəkili olmuşdu [65, 189]. Lakin bundan sonra da səfəvi əmirləri arasında vəkalət uğrunda gedən mübarizə sakitləşmədi. Çox keçmədən Çuhə sultanın ―Gözəldərə‖ yaylağında I Şah Təhmasibi təhrik etməsi nəticəsində Div sultan öldürüldü və Çuhə sultan vəkil oldu [65, 205; 58, 48]. Lakin başqa əmirlərin vəkil olmaq arzusu bununla sakitləşmədi və nəticədə ikinci qanlı bir hadisə baş verdi: Vəkil Çuhə sultan və əmir Hüseyn xan Şamlu arasındakı mübarizədə vəkil öldürüldü [65, 235]. Vəziyyəti belə görən Çuhə sultanın mənsub olduğu təkəlu tayfasının əmirləri dərhal onun böyuk oğlu Şahqubadı vərik etdilər [65, 236] 19 . Ancaq ustaclu, Rumlu, zülqədər və əfşar tayfalarının əmirləri vəkalətin yenidən təkəlu əmirlərinin əlinə keçməsinə razı olmayıb onlarla döyüşə başladılar. Hadisənin belə şəkil aldığını görən I Şah Təhmasib dərhal bütün təkəlu tayfasının qətl edilməsi əmrini vermiş, nəticədə böyük qırğın baş vermişdi [65, 236]. Vəkalət vəzifəsi uğrunda gedən bu çəkişmələr vaxtı Azərbaycan əmirül- ümərası Üləma Təkəlu də üsyan etdi. Buna səbəb onun da vəkil olmaq arzusu idi, lakin bu arzu həyata keçmədi [65, 237; 58, 49]. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, I Şah Təhmasib vəkaləti Hüseyn xan Şamluya verdi [65, 236, 253]. Ancaq onun da vəkilliyi uzun sürmədi. 939 (1532/33)-cu ildə şahı zəhərləmək istəyən Hüseyn xanın qəsdinin üstü açılmış və o, dərhal qətl edilmişdi. Həsən bəy Rumlu yazır ki, vəkil Hüseyn xan dövlətdə dəyişiklik etmək və xalqı Sam Mirzənin taxta çıxarılmasına rəğbətləndirmək istəyirmiş [65, 253]. Şübhəsiz ki, vəkalət vəzifəsi uğrunda gedən bu ehtiraslı mübarizənin səbəbi səfəvi şahının hələ çox gənc olmasında və əmirlərin hakimiyyəti idarə edərək öz şəxsi məqsədlərini həyata keçirmək istəmələrində olmuşdur. Məhəmməd Bəqa Səxaranpuri açıq-aşkar yazır ki, Şah Təhmasibin yaşı az olduğundan vəkalət uğrunda gedən mübarizənin qarşısını ala bilmirdi [92, 242]. Vəkil də görkəmli dövlət nümayəndəsi kimi şəxsən döyüşlərdə iştirak edirdi. Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə Şirvanşah Şahrux 944 (1537/38)-cü ildə I Şah Təhmasiblə döyüşə öz vəkili Hüseyn bəyi yollamışdı [65, 287]. 19 ―Rövzətüs-səfəviyyə‖də göstərilir ki, təkəlu tayfası vəkaləti ―qılınc gücünə‖ ələ keçirmişdi [97, 292] Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|