190
mənfı münasibət bəslədiyinə görə qızılbaĢ əsilzadələrin sui-qəsdi nəticəsində
öldürülmüĢdü.
ġah Məhəmməd Xudabəndinin (13 fevral 1578-1587) hakimiyyətə
keçməsindən sonra ölkədə mərkəzi hakimiyyət xey li zəifləmiĢ oldu. Dəyəri 900
min tü mən olan dövlət xəzinəsi bir il müddətində boĢaldıldı. Salnaməçi Ġsgəndər
bəy MünĢi yazırdı: "Divanın yüksək vəzifəli Ģəxsləri qarĢısında qazanc qapıları
açıld ı və rüĢvətxorluq artdı"- QızılbaĢ əyanları qarĢısında aciz qalmıĢ Ģah və
tərəfdarları ço xlu pul və torpaq paylamaqla onların sədaqətini satın almağa cəhd
edirdilər.
Osmanlı sultanı III Murad (1574-1595) A zərbaycana qarĢı yeni müharibəyə
ciddi hazırlıq görürdü. O, sərhəddəki kürd tayfaların ı ayağa qaldırdı. Os manlıların,
Van hakimi Xosrov paĢanın kürdlərlə birlikdə Xoya hücum etməsi ilə 1555-ci il
müqaviləsi pozu ldu. Sultanın təhriki ilə Bürhanın oğlu Əbubəkrin baĢçılığı altında
ġirvanda qızılbaĢlara qarĢı yeni üsyan təĢkil edild i. Ġstanbula yollanmıĢ ġirvan
əyanları isə vahid məzhəbin, yəni sünniliyin müdafiəsi bəhan əsi ilə q ızılbaĢ
zülmündən qurtulmaq üçün sultandan yardım istədilər. Osman lı sultanı Mustafa
Lələ paĢanın baĢçılığı altında yüz minlik qoĢunu Gürcüstana yolladı. O, vassalı olan
Krım xanı II Məhəmməd Gəraydan (1577-1584) q ızılbaĢlara qarĢı müharibədə
iĢtirak etməyi tələb etdi. Dağıstan hakimləri (Ku mık və Qaytaq, Tabasaran və Avar)
isə ġirvanın iĢğalına hərbi yard ım göstərmək barədə sultandan sərəncam almıĢdılar.
Çu xursəd hakimi Məhəmməd xan To xmaq Ustaclı osmanlıların Gürcüstana
yolunu kəsməyə cəhd etdi, Qarabağ hakimi Ġmamqu lu xan Qacarı və Təbriz hakimi
Əmir xan Türkman ı yardıma çağırdı. Lakin Təbriz hakimi Tü rkman və Ustaclı
tayfaları arasmda düĢmənçilik olduğu üçün istəyirdi ki, "rəqib tayfadan bir nəfər də
adlı-sanlı adam qalmasın". Buna görə də o, yardım haqqında çağırıĢa cavab
verməd i. Nəticədə qızılbaĢlar Çıldır gölü yaxınlığındakı döyüĢdə darmadağın
edildilər və beləliklə, Gü rcüstana yol açıldı. Gürcü çarları arasında da daxili ədavət
vardı və belə təhlü kəli məqamda onlar da birləĢə bilməd ilər.
Ġsgəndər bəy MünĢi Os manlı basqınını dəf etmək üçün Azərbaycan və
Gü rcüstan qüvvələrinin birləĢdirilməsinin əhəmiyyətini belə səciyyələndirird i:
"Əgər qızılbaĢ əmirləri arasında yekdillik olsaydı, 50 min nəfəri təĢkil edən
Azərbaycan və ġirvanın bütün qoĢun hissələri birləĢsəydi, gürcü çarları da onlara
qoĢulsaydı, o zaman Lələ paĢanın bu diyara basqını belə asan olmazdı. Lakin
əmirlərin ədavəti, tayfalar arasındakı çəkiĢ mələr və təĢəbbüssüzlük üzündən nəinki
ölkə itirildi, habelə qızılbaĢların nüfuzlu baĢçıla rı həlak o ldu. Azərbaycan qoĢunu
məhv edildi".
191
1578-c i il avqustun 9-da Çıldır gölünün (Qarsın Ģima l-Ģərqi) ya xın lığ ındakı
qələbədən sonra Mustafa Lələ paĢa baĢda olmaqla Os manlı o rdusu Axaltsixi ələ
keçirdi və Kaxetə daxil o ldu.
Avqustun 24-də osmanlılar əha lin in tərk etdiyi Tiflisi, sonra isə Qorin i və
Zəyəmi ələ keçirdilər. ġirak çö lündən adlamıĢ Os manlı ordusu Qanıx (Alazan)
çayını keçdi və ġirvana daxil o ldu. ġirvan bəylərbəyi Aras xan Ru mlu düĢmənin
qat-qat üstün qüvvələri qarĢısında ġirvanı tərk ed ərə k, Kürün cənub sahilinə geri
çəkildi. Os manlılar ġəki, ƏrəĢ, ġamaxı, Qəbələ, Bakı, ġabran, Mah mudabad və
Salyan Ģəhərlərin i asanlıqla tutdular. ġirvan əhalisi qızılbaĢlara qarĢı qiyam
qaldırdı. Dərbəndin qızılbaĢ hakimi Çıraq xəlifə osmanlıların Ģəhərə daxil olması
ərəfəsində üsyan qaldırmıĢ Ģəhərlilər tərəfındən öldürüldü.
ġirvanın Osman lı hakimi Özdəmir oğlu Osman paĢa Əbubəkri müdafiə edən
ġirvan əyanlarına qarĢı çıxdı, onları tərk etdi və Dərbəndi özünə iqamətgah seçdi.
ġirvan ərazisi hər biri 16 və 8 sancaqdan ibarət olan ġamaxı və Dərbənd
vilayətlərinə bölündü. Əbu-bəkr Mirzəyə ġirvanda Osmanlı hakimiyyətini
möhkəmləndirmək üçün Osman paĢaya kömək etmək göstəriĢi verilmiĢdi. Bununla
da Osmanlı sultanı ġirvan feodallarının keçmiĢ müstəqilliy i bərpa etmək ü mid lərini
puça çıxard ı.
Lələ paĢa Ġstanbula qayıtdıqdan sonra Aras xan Ru mlu Kürü keçd i və
Osman paĢanı ġamaxıdan çıxarmağa cəhd göstərdi. Lakin bu zaman Ģimaldan
ġirvana soxulmuĢ Krım xanının ordusu mühasirədə olan düĢmənin kö məyinə
yetiĢdi. Bərabər olmayan Ģiddətli döyüĢdə mühasirəyə düĢmüĢ qızılbaĢ dəstəsi
darmadağın ed ild i, Aras xan isə öldürüldü.
Elə bu zaman qızılbaĢların əsas qüvvələri Ģahın oğlu Həmzə Mirzən in
baĢçılığı altında düĢməni ġirvandan qovub çıxarmaq məqsədilə Qəzvindən
Qarabağa hərəkət edird i. 1578-ci il noyabrın 28-də Ağsu çayı sahilindəki
Mollahəsən adlı yerdə Abdulla xanın oğlu Həmzə xan Ustaclın ın baĢçılığ ı altında
qızılbaĢ qoĢunu Osman paĢanın köməyinə gəlmiĢ Krım xan ı Adil Gərayın ordusu
ilə toqquĢdu. Bütün gün ərzində davam edən qanlı döyüĢdə Krım qoĢunu
darmadağın olundu, Adil Gəray isə əsir düĢdü. Hücumu davam etdirən qızılbaĢlar
ġamaxını ələ keçirdilər və ġabrana kimi irəliləd ilər. ġirvan osmanlılardan azad
edildi, lakin onların dayaq məntəqəsini - Dərbəndi geri almaq mü mkün olmad ı.
Bu, qızılbaĢ qoĢununun müharibədə sonuncu böyük müvəffəqiyyəti idi.
Bundan sonra Azərbaycan Səfəvilər dövlətini daxili çəkiĢ mələr, Ġran etnik
ünsürlərin in mühüm mövqelər uğrunda mübarizəsi bürüdü. ġah Məhəmməd
Xudabəndənin arvadı (əslən mazandaranlı olan Xeyrannisə bəyim) isfahanh baĢ
vəzir Salmanın yardımı ilə yüksək vəzifələrə "tacikləri" (fars mənĢəli Ģəxsləri) cəlb