182
nümayəndəsi olan Qazi Cahan Qəzv inini özünün yaxın kö məkçisi təyin etdi və
saraydakı qızılbaĢ hərbi əyanlarının nüfu zunu zəif lətməyə çalıĢdı.
Ağıllı və uzaqgörən siyasətçi olan I ġah Təhmasib Səfəvilər dövlətin i
möhkəmləndirmək iĢini davam etdirirdi.
ġah hakimiyyəti həm qızılbaĢ tayfaların ın özbaĢınalığına, həm də mərkəzdən
uzaq olan bəzi əyalətlərdə yerli hakimlərin üsyanlarına qarĢı mübarizə aparmalı
olmuĢdu. 1529-cu ildə Luristan hakimi No xud Sultan Mosullu Ģaha qarĢı üsyan
qaldırmıĢ, Bağdadı mühasirəyə almıĢ və onu tutmuĢdu. O, bütün Ġraqi Ərəbi ələ
keçirmiĢ, Os manlı sultanına tabe olmuĢ və onun adına xütbə o xutdurmuĢdu. I ġa h
Təhmasib Bağdadı geri almaq üçün yürüĢ etməli o ldu (1530). 1535 -ci ildə Gilan
hakimi Əmir Dübac qiyam qaldırmıĢdı. 1538-ci ildə isə Astrabad yerli feodal
tərəfındən ələ keçirilmiĢ, müstəqil qurum elan olunmuĢdu. I ġah Təhmasib bu
qiyamları yatırdıqdan sonra Cənubi Qafqazda ö z mövqeyini möhkəmləndirməyi
qərara ald ı. Burada baĢlıca vəzifə ġimali Azərbaycan dövlətlərinin (ġirvan və
ġəkinin) müstəqilliyinə son qoymaq və bu əraziləri Səfəvilər dövlətinə qatmaq idi:
II Ġbrah imin (ġey xĢah) ölü mündən sonra ġirvan taxtına II Xəlilullah (1524-1535)
adı ilə Sultan Xəlil çıxdı.
Hər Ģeydən Ģübhələnən I Təhmasib öz yeznəsinə-ĢirvanĢaha inanmırdı və
ġirvanın Səfəv ilərə tamamilə tabe edilməsi üçün ciddi p lan hazırlayırdı.
Oğlu olmayan II Xəlilullahın ölü mündən sonra özünü ġeyxĢahın oğlu kimi
qələmə verən bir nəfər Qələndərin üsyanı ilə ġirvanda iğtiĢaĢlar baĢlandı.
Qələndərin səltənət iddiası ĢirvanĢahın dul qadını, I Təhmasibin bacısı Pərixan
xanım tərəfindən müdafiə ed ild i. ġirvan əyanları mərhu m Ģahın qardaĢı oğlunu,
azyaĢlı ġahru xu hakimiyyətə gətirməyə tələsdilər. La kin hakimiyyət, baĢda Hüseyn
bəy olmaqla, ġirvan əyanlarının əlində qaldı. Salnaməçi yazırd ı ki, bundan sonra
"ġirvanda qayda-qanun yoxa çıxd ı". Qələndər müvəqqəti olaraq ġamaxın ı da ələ
keçirdi. Əyanlar böyük çətinliklə bu üsyanı yatıra b ild ilər.
ġirvandakı iğtiĢaĢlar Təbriz sarayının xeyrinə id i. Qələndərə d ivan
tutulduqdan sonra Təbrizə gəlmiĢ Pərixan xanım ġirvanda "ixtilafların və
çaĢqınlığın" hökm sürdüyünü və həmin ərazinin Səfəvilər dövlətinə birləĢd irilməsi
üçün əlveriĢli məqamın yetiĢdiyini qardaĢına bildirdi.
I Təhmasib 1538-ci ilin yayında qardaĢı Əlqası 20 minlik qoĢunla ġirvana
yolladı. Qəbələ, Qorci və Surxab qalaları alındı. Sonra qızılbaĢlar ġahru xun ġirvan
əyanları ilə g izləndiyi Buğurd qalasını mühasirə etdilər. Mühasirə b ir neçə ay çəkdi.
Ərzaq qıtlığından və xəstəliklərdən əziyyət çəkən, lakin silahı yerə qoymaq
istəməyən Ģirvanlıların qəhrəmanlığı haqqında məlu mat Təbrizə çatdı. ġah qoĢunu
183
ilə qalaya yaxınlaĢdı. Topların iĢə salınması nəticəsində qalanın müdafıəçiləri
mübarizəni dayandırdılar və təslim oldular.
ġirvanĢahların xəzinəsi ənənəvi olaraq Buğurd qalasında saxlanılırdı və
salnaməçin in sözlərinə görə, orada olan pulların, q ızıl-gü müĢün miqdarı saysız-
hesabsız id i. Bütün bunlar Ģah tərəfındən müsadirə olundu.
ġah Təhmasib xalqa zülm edənlərə və qarıĢıqlıq salanlara qarĢı mübarizə
bəhanəsi ilə yerli əyanların bir neçə nü mayəndəsini, habelə vəkil Hüseyn bəyi edam
etdirdi. Əyanların əmlakı müsadirə olundu və onların mülkləri q ızılbaĢ tayfa
əmirlərinə verild i. ġahru x I Təbrizə aparıldı və az sonra edam edild i. Beləliklə,
ġirvanĢahlar dövlətinin müstəqilliyinə son qoyuldu və onun ərazisi bəylərbəyilik
kimi Səfəvilər dövlətin in tərkib inə daxil o ldu.
ġirvanın Səfəv ilər dövlətin in tərkibinə daxil ed ilməsi Azərbaycan xalq ının
tarixində mütərəqqi hadisə idi. Ölkənin bütün vilayətlərinin vahid dövlət tərkibində
birləĢdirilməsi Azərbaycanın iqtisadi və mədəni birliy i, etnik konsolidasiyası üçün
Ģərait yaratdı.
Lakin ġirvan əyanları hələ u zun müddət ərzində ġirvanĢahlar sülaləsinin
hakimiyyətdən devrilməsi və öz imtiyazlarının itirilməsi ilə barıĢ madılar.
Müstəqilliyə doğru ġirvanĢahların bu cəhdlərindən Osmanlı sultanları dəfələrlə
istifadə etmiĢdilər.
ġirvan feodallarının separatçı əhvali-ruhiyyəsindən tezliklə ilk bəylərbəyi, I
Təhmasibin qardaĢı Əlqas Mirzə istifadə etdi. 1546-cı ilin əvvəllərində I ġah
Təhmasib qardaĢı ilə münasibətləri sülh yolu ilə həll etməyə cəhd göstərdi. Cavad
Ģəhərində tərəflərin nümayəndələrinin görüĢündə Əlqasın elçisi q iyama hazırlıq
haqqında Ģahın Ģübhələrini aradan qaldırmağa çalıĢdı. Əlqas hər il xəzinəyə min
Təbriz tüməni verəcəyin i və hərbi xid mət üçün min süvari göndərəcəyini vəd etdi.
Lakin Əlqas verdiyi vədi pozdu, məsciddə oxunan xütbəyə və kəsdirdiyi sikkə
üzərinə öz adını daxil etdi. Buna görə də 1547-ci ilin əvvəllərində I ġah Təh masib
qardaĢının qiyamını yatırmaq üçün ġirvana doğru hərəkət etdi. Qəbələ yaxınlığında
və Samur çay ının sahilində Ģah qoĢununun hücumu qarĢısında dayana bilməmiĢ,
darmadağın edilmiĢ Əlqasın hərbi hissələri Ģahın tərəfınə keçməyə baĢladılar. Geri
çəkilmiĢ Əlqası izləyən qızılbaĢlar A xtı nahiyəsindəki Misgincə kəndinə çatdılar.
Əlqas kiçik bir dəstə ilə Tarku ġamxalının ərazisinə qaçdı, oradan isə Krım vasi-
təsilə Ġstanbula yollandı. Bundan sonra Əlqasın tərəfdarları Gü lüstan və Dərbənd
qalalarında Ģah qoĢunlarına müqavimət göstərdilər. Gü lüstanın mühasirəsi üç ay
çəkdi və nəticə vermədi. Qala qadınların kö məyi sayəsində tutuldu. Həsən bəy
Ru mlu yazır ki, qalabəyinin özbaĢınalığ ından qəzəblənmiĢ qadınlar alaçıq
kəndirlərini ġamlı qorçilərinə ataraq onlan qala divarlarının üstünə qaldırdılar.