176
böyük maddi əhəmiyyəti də var idi. Çünki Ģiəliy i qəbul etməkdən imtina etmiĢ
feodal əyanları və sünni ruhanilərin əmlakını müsadirə üçün Səfəvilər "qanuni
hüquq" almıĢdılar. Hakim təriqətə çevrilmiĢ Ģiəlik sonralar mü xalifətçi cərəyan
kimi öz ro lunu itirməyə baĢladı.
ġah yalnız dünyəvi hökmdar deyildi. O, həmçin in bütün müsəlman Ģiələrin
dini baĢçısı və "dinin himayəçisi" hesab olunurdu. "Səfəviyyə" təriqətinin mürĢidi,
rəhbəri olan I ġah Ġs mayılın müridləri qızılbaĢ əyanları və sıravi əsgərlər id i. Buna
görə də Ģahın sıravi qızılbaĢlarla, xalqla əlaqəsi daha sıx və möhkəm idi. I ġah
Ġsmayıl ö zünün siyasi düĢmənlərinə - sünnilərə qarĢı münasibətdə barıĢmaz idi,
lakin xristian əhalin i h imayə edir və onlara to xun murdu. Bu, Avropa dövlətləri ilə
yaxınlaĢ mağa çalıĢan Səfəvilərin gerçək siyasi marağ ından irəli gəlirdi.
ġah Ġsmayılın daxili siyasəti haqqında məlu matımız ço x azdır. Döv lət
aparatına irəli çəkdiyi məmu rlar, sərkərdələr və b. onu dövrünün bacarıqlı dövlət
və siyasi xadimi kimi səciyyələndirirlər. QızılbaĢ əyanlarının bir hissəsi lap
əvvəldən separatçılığa mey il göstərir, mərkəzi hakimiyyətlə az hesablaĢırdılar.
Lakin ġah Ġs mayıl belələrinə qarĢı sərt davranır, hətta özünün ən yaxın
silahdaĢlarına belə gü zəĢtə getmirdi. QızılbaĢ əyanlarının yerlərd ə möhkəmlənə
bilməməsi üçün onların yaĢadığı ərazilər tez-tez dəyiĢirdi. Məsələn, ġah Ġs mayıl
lələsi Hüseyn bəy ġamlın ı "bəzi təqsirləri" üzündən əmir ül-ü məra vəzifəsindən
azad edir və həmin vəzifəyə Məhəmməd bəy Ustaclın ı təyin edir. Maraq lıd ır ki,
yeni vəzifə ilə bərabər Məhə mməd bəy Hüseyn bəyin "ölkəsini" və "mü lazim-
lərini" də aldı. BaĢqa misal: Əbdül bəy Dədə qorçibaĢı vəzifəsindən azad edildi və
onun "ölkəsi" (Qəzvin, Sovucbulaq, Rey və Xar) Zeynal xan ġamlıya verild i.
Ġsmayılın daxili siyasətində mərkəzi hakimiyyətin ictimai dayağının
geniĢlənməsi cəhdi müĢahidə edilir. QızılbaĢ əyanları ilə yanaĢı dövlət idarəsinə
oturaq Ģəhər əhalisinin nümayəndələri də cəlb edilməyə baĢlayır. ġəmsəddin
Zəkəriyyə Təbrizinin vəzir vəzifəsinə təyin edilməsi (1501) b una parlaq misald ır.
ġah ona Ģərəf əlaməti o laraq "Azərbaycanın açarı" titulunu vermiĢdi. ġahın vəkili
vəzifəsini Hüseyn bəy Lələdən sonra Nəcməddin Məsud Gilani, Yar Əh məd
Əbdülbaği Yəzdi, MirzəĢah Hüseyn Ġsfahani və Xacə Cəlaləddin Məhəmməd
Təbrizi tutmuĢdular. Adı çəkilənlər Ģəhər əyanlarına məxsus idi.
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin Osmanlı Türkiyəsi və Orta Asiyadakı
ġeybanilər dövləti ilə qarĢılıq lı əlaqələri Ģiə-sünni düĢmənçiliyi ilə səciyyəvi idi.
Ağqoyunlu əmirlərin i "üsyankar qızılbaĢ tayfalarına" qarĢı mübarizəyə təhrik
edən və hətta birbaĢa hərbi yardım göstərən II Sultan Bayazid Səfəvilərlə ü z-ü zə
toqquĢmadan
çəkinirdi. O, Osman lı dövləti ərazisində Ərdəbil təriqəti
mürid lərinin (Kiçik Asiya qızılbaĢların ın) çıxıĢından ehtiyat edirdi.
177
I ġah Ġsmayılın Ġran feodallarına qarĢı mübarizəyə giriĢ məsindən istifadə
edən ġeybani xan 1507-1508-ci illərdə Teymurilər sülaləsinə son qoydu, Xorasanı
tutdu, 1509-cu ildə isə Kirmana viranedici yürüĢlər etdi. Bu za man I ġah Ġsmayılın
ġirvan səfərində olması özbəklərin maneəsiz geri qayıtmasına imkan vermiĢdi.
Ġsmayıl ġeybani hökmdarına iki dəfə elçi göndərdi, onu yürüĢləri dayandırmağa
çağırdı. ġeybani xan ġah Ġsmayıla cavab məktubunda həyasızcasına tələb edirdi ki,
o, özbək hökmdarın ın adını məscidlərdəki xütbələrə və kəsilən sikkələrin üzərinə
əlavə etməlidir. ġeybani xan yazırdı ki, dərviĢlər və onların övladları dövlət idarəsi
ilə deyil, ibadətlə məĢğul olmalıdırlar. I ġah Ġsmayıl cavab məktubunda qeyd
edirdi ki, o, MəĢhəddəki səkkizinci Ġmam Rza məqbərəsin i bir "dərviĢ" kimi
ziyarət etmək niyyətindədir və bunun üçün Xorasana qoĢunla gələcəkd ir.
1510-cu
ildə ġah Ġsmayıl Xorasana qoĢun çəkdi. QızılbaĢların
yaxınlaĢ masından xəbər tutan ġeybani xan Heratdan Mərvə qoĢun toplamağa getdi.
ġah Ġsmayıl Mərv qalasın ı mühasirəyə aldı. ġeybani xanı qaladan çıxarmaq üçün
Ġsmayıl hərbi h iylə iĢlətdi. QızılbaĢlar qaladan çəkilib Ģəhərin 3 fərsəxliy ində (10
km) yerləĢdilər. Eyni zamanda Ġsmayıl sərkərdəsi Əmir xan Mosulluya bir dəstə ilə
qalanın yanında durmağı və ġeybani xan qaladan çıxanda "qaçmağa üz qoymağı"
tapĢırdı. ġeybani xan ġah Ġs mayılın A zərbaycana qayıtdığını zənn edərək Mərvdən
çıxd ı və Əmir xanın dəstəsini təqib etməyə baĢladı. Beləliklə, nisbətən kiçik
qüvvəyə malik ġeybani xan Ġsmay ılın əsas qoĢunu ilə 1510 -cu il dekabrın 2-də
döyüĢə girməyə məcbur oldu. Nəticədə özbək qoĢunu dannadağın edildi, ġeybani
xan isə həlak o ldu. Salnaməçinin verdiy i xəbərə görə, bu qanlı döyüĢdə özbəklərin
itkisi 10 minə çatırdı. Mərv qələbəsi A mudəryaya qədər bütün Xorasanı Ġsmayılın
hakimiyyəti altına saldı.
Ağqoyunlu dövlətinin aradan çıxmasına əmin olan II Sultan Bayazid ġah
Ġsmayıl dövlətini rəsmi surətdə tanımağa məcbur olmuĢ və bu münasibətlə 1504 -cü
ildə ö z elçisin i onun yanına göndərmiĢdi. Elçi təntənəli Ģəkildə qəbul olunmuĢ ,
Ġsmayıl məktubunda Bayazidə "ata" deyərək müraciət etmiĢdi. Səfəv ilər bilirdilər
ki, yaln ız ö z qüvvələri ilə Osmanlı müdaxiləsinin qarĢısını almaq onlar üçün çətin
olacaqdır. Buna görə də I ġah Ġsmayıl bir sıra Avropa ölkələri ilə (xüsusilə bunda
daha çox marağ ı olan Venesiya ilə) hərb i ittifaq yaratmaq sahəsində ciddi səy
göstərməyə baĢladı.
I Sultan Səlimin Os manlı taxt -tacına gəlməsi ilə Səfəvi-Os manlı
münasibətləri düĢmənçilik xarakteri aldı. A zərbaycan Səfəvilər dövlətinə qarĢı
hərbi əməliyyata baĢlamazdan qabaq Sultan, Səlim Macarıstan və Venesiya ilə
müqavilə bağladı, öncədən ġeybanilər tərəfindən yardım vədini ald ı. Sünni
üləmaları tərəfindən qızılbaĢlara qarĢı bütün müsəlman-sünnilərin müqəddəs