170
Yəzddə Murad bəy Bayandur; 4) Əbərkuhda Rəis Məhəmməd Kərrə; 5)
Səmnan, Xar və Firu zkuhda Hüseyn Kiya Çəlavi; 6) Ġraqi Ərəbdə Barik bəy
Pörnak; 7) Diyarbəkirdə Qasım bəy; 8) KaĢanda Qazi Məhəmməd və müttəfıqi
Cəlaləddin Məsud; 9) Kirmanda Əbülfət bəy Bayandur; 10) Xorasanda Sultan
Hüseyn Mirzə;11) Qəndəharda Əmir Zünnun; 12) Bəlxdə Bədi əz-Zəman.
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması. XV əsrin sonunda
Azərbaycanın Ģəhər və kəndlərində məhsuldar qüvvələrin inkiĢafına əngəl olan
feodal dağınıqlığı mövcud idi.
Ağqoyunlu dövləti ərazisində iri torpaq mü lkiyyətinin-soyurqalın
geniĢlənməsi mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsinə, Ģah xəzinəsinə daxil olan
gəlirlərin azalmasına gətirib çıxard ı, çünki soyurqal sahibləri vergilərdən azad olub,
həm də soyurqal ərazisində inzibati-məhkəmə imtiyazından istifadə edirdilər.
Soyurqal sahibləri əslində dövlətin mərkəzləĢdirilməsi üçün təhlükə təĢkil edirdilər.
Beləliklə, dövlətin nəzarət etdiyi torpaq fondu xeyli azalırd ı. To rpaqların feodal və
iri torpaq sahibkarlarının əlində cəmləĢməsi prosesi davam edir və feodal
separatizmi güclənirdi.
Dövlət torpaqlarının və buna uyğun olaraq xəzinəyə daxil olan vergilərin
kəskin surətdə azalması Ağqoyunlu dövlətində mərkəzi hakimiyyətin iqtisadi
əsasını sarsıtmıĢdı.
XV əsrin sonunda Ģəhərlilərin və kəndlilərin vəziyyəti ağırlaĢ mıĢdı. Kənd
təsərrüfatında məhsuldarlığın aĢağı düĢməsi, tez-tez baĢ verən taun epidemiyası
kəndlilərin kortəbii çıxıĢlara çevrilmiĢ narazılığ ının artmasına səbəb oldu.
Azərbaycanda Ģəhər əhalisin in (xüsusilə tacirlərin və sənətkarların) vəziyyəti
də ağır idi. Hələ monqol iĢğalı dövründə tətbiq edilmiĢ və Ģəhərlilərin əsas vergisi
olan tamğanın məb ləğinin qəti müəyyənləĢdirilməməsi Ģəhər iqtisadiyyatının
güclənməsinə mane olur, istehsalın inkiĢafını ləngidirdi. Feodal müharibələri
zaman ı Ģəhər bazarları bağlanılır, ərzağ ın qiy məti artırılır, Ģəhərlərdən fövqəladə
vergilər alın ırdı ki, bu da aclar və yo xsullar kütləsinin sayını artırırdı.
Uzun Həsən və onun varisləri dövründə aqrar sahədə islahat təĢəbbüsünün
uğursuzluğu, feodal istismarının daha da güclən məsi əhalinin narazılığ ını son həddə
çatdırdı. Bu isə öz əksini Ģiəliyin geniĢ yayılmasında tapdı.
Azərbaycanda bir çox ictimai təbəqələr ö lkən i böhran vəziyyətindən
çıxarmaq, vergi sistemində qayda yaratmaq, feodal müharibələrinə son qoymağa
qabil olan güclü, yeni, vahid dövlət qurmaq ideyasına tərəfdar id ilər.
Avropa və Asiyada Osmanlı iĢğalları hər iki q itənin qarĢılıqlı iqtisadi
əlaqələrinə ağır zərbə vurdu. Osmanlı sultanlarının gömrük siyasəti Azərbaycanın
iqtisadi vəziyyətinə mənfi təsir göstərdi və xüsusilə Venesiyanın vasitəçiliy i
171
sayəsində Avropa ilə ipəkçilik bölgələrin in qızğın ticarətini ləngitdi. Bu vəziyyət
ipək ticarəti hesabına yaĢayan tacirlərin, habelə öz məhsullarının satıĢ bazarında
məhru m olmuĢ to xucu-sənətkarların müflisləĢməsinə gətirib çıxardı.
Azərbaycan Osmanlı iĢğalı təhlükəsi qarĢısında qaldı. Məhz Osman lı
imperiyası tərəfindən, qərbdən gözlənilən təhlükə ö lkən in müdafıə etməyə qabil
olan güclü dövlətin yaradılmasın ı zərurətə çevirmiĢdi. Xarici siyasi amil
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaradılması prosesini xeyli sürətləndird i. Ġqtisadi
baxımdan daha ço x inkiĢaf etmiĢ Cənubi Azərbaycan vilayətləri yeni dövlə tin
mərkəzi o ldu.
1499-cu ilin avqustunda Ərdəbil Ģeyxlərin in varisi hesab olunan, Lahicanda
yerli hakimin sarayında gizlədilmiĢ gənc Ġsmayıl və onun tərəfdarları çıxıĢ etmək
üçün əlveriĢli məqamın yetiĢdiyini anlad ılar. ġey x Heydərin oğlu çox gənc id i və
atasının silahdaĢlarının, yaxın tərəfdarlarının məsləhətinə əməl ed irdi. Onun əsas
tərbiyəçisi və qəyyumu Hüseyn bəy Lələ olmuĢdur. Əbdüləli bəy Dədə (Dədə bəy
TalıĢ), Xad im bəy Xəlifə (Xülafə bəy), Ġlyas bəy Ayqutoğlu (Xın ıslı), Qarap iri bəy
Qacar, Rüstəm bəy və Bayram bəy (hər ikisi Qaramanlı tayfasından idi) onu
müĢayiət edird ilər.
XV əsrin sonlarında q ızılbaĢların vəzifəsi "Səfəviyyə" təriqətinin müridlərin i
qısa müddət ərzində öz bayraqları altında toplamaq idi. Onlar Deyləmdən keçərək
Taro ma yetiĢdilər. Bu müddət ərzində ġamlı və Ru mlu tayfalarından olan dəstələr
onlara qoĢuldular. QızılbaĢların sayı 1500 nəfərə çatdı. Ġsmayıl Taro mdan Xal -xala,
sonra isə Ərdəbilə hərəkət etdi. Lakin yerli Ağqoyunlu hakimləri Ġs mayıla
Ərdəbildə qıĢlamağa imkan vermədilər. Ġs mayıl Ģəhəri tərk etməli o ldu. Ġsmayılın
dəstəsi Ģimala hərəkət edərək (1499-cu ilin sonu - 1500-cü ilin baĢlanğıcı) Astara
bölgəsindəki Ərcüvana gəldi. Burada Ağqoyunlu Əlvəndin və ġirvanĢah Fərrux
Yəsarın casusları Ġs mayılı məhv etməyə cəhd göstərdilər. Lakin qızılbaĢ
rəhbərlərinin sayıqlığ ı sayəsində bu qəsdlər baĢ tutmadı. Salnamədə deyilir ki, bu
ilin qıĢı ço x sərt idi. Soyuğun Ģiddətindən quĢlar uça bilməyərək yerə düĢürdülər.
Ġsmayıl müridlərinə qardan böyük qala tikdirdi, oraya adamlar qoyaraq hərbi
məĢqlər keçird i.
QızılbaĢ rəhbərləri Kiçik Asiyanın Ağqoyunlu hakimiyyəti altında olan
Ərzincana Göyçə gölü yolu ilə getməy i qərara aldılar. YürüĢə hazırlaĢ maq çağırıĢı
ilə qabaqcadan tərəfdarlara müraciət cdilmiĢdi. Dəstə Göyçə gölünün cənub
sahilinə yola düĢdü. Burada Qaraqoyunlu CahanĢahın nəvələrindən biri olan Sultan
Hüseyn Barani Ġsmay ılı aldadaraq məhv etməyə cəhd göstərdi. Lakin qızılbaĢ
rəhbərləri öz Ģeyxlərini onun yanına buraxmad ılar və Çu xursəd (Ġrəvan vilayəti)
istiqamətində hərəkət etdilər. Mənbələrdə bu zaman Ġsmay ılın qoĢununda