168
Uzun Həsən hakimiyyətdə olduğu 10 il ərzində Ağqoyunlu dövlətini xeyli
gücləndirmiĢ, Azərbaycandan baĢqa Ġraqi Ərəb, ġərq i Anadolu, həmçinin bütün
Qərbi Ġran (Ġraq i Əcəm, Xu zistan, Fars və Kirman) üzərində tam hakimiyyətə
malik olmuĢdu. O, ġirvanĢah Fərrux Yəsar və Ərdəbil hakimi Heydər Səfəvi ilə
yaxĢı müna-sibətdə idi. Lakin onun vəfatından sonra (5 yanvar 1478-ci il)
Ağqoyunlu dövlətinin zəifliy i dərhal ö zünü göstərdi. Uzun Həsəni varisləri
hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda ölü m-dirim mübarizə sinə baĢladılar. Əmirlərin
və dövlət baĢçılarının yaxından kö məy sayəsində taxta Uzun Həsənin böyük oğlu
Sultan Xəlil çıxd ı.
Sultan Xəlilin padĢahlığının ilk günlərində Bayandur tayfasını bir sıra
üzvlərinin onun hakimiyyəti ilə razılaĢmaq istəməd iyi aĢkar oldu. Tezliklə Sultan
Xəlilə qarĢı onun əmisi oğlanları Murad bəyi və Ġbrahim bəyin üsyanları baĢ
vermiĢ və üsyançılar məğ lub edilmiĢdilər. Lakin Sultan Xəlil hakimiyyətinin
altıncı ayında Təbriz hücum etmiĢ qardaĢı Yaqub tərəfindən öldürüldü və Yaqub
Ağqoyunlu taxtına çıxd ı.
Uzun Həsənin varislərindən yalnız Yaqubun hakimiyyəti nisbətən uzun
çəkmiĢ, baĢqaları isə feodal müharibələrinin qurbanı o lmuĢlar.
ġey x Cüneydin ölü mündən sonra ġeyx Heydər atasının siyasətini davam
etdirdi. Lakin o, ġirvanla daha ehtiyatla davranaraq oraya birdən -birə hücuma
keçməyə cürət etmədi. Day ısı Uzun Həsənin oğlu Yaqubla Heydərin münasibəti
gərgin idi. Belə münasibətə səbəb Ərdəbildə hakimlik edən Səfəvi Ģeyxlərin in
güclənməsi və Ağqoyunlu hökmdarının bundan təĢviĢə düĢməsi idi.
Heydərin ġirvana hücumu zamanı Mah mudabad Ģəhərində ona müqavimət
göstərmiĢ əhali qızğın döyüĢdən sonra məğlub edilmiĢdi. Lakin Heydər bu
qələbədən sonra ehtiyat edərək, ġamaxıya deyil, Dərbəndə hücumu qərara aldı.
Vəziyyətin təhlükəli olduğunu anlayan Fərru x Yəsar kürəkəni Yaqub
padĢahdan kömək istəməyə məcbur oldu. Ağqoyunlu hökmdarının fəal kö məy i və
ġirvan döyüĢçülərinin hərbi bacarığ ı nəticəsində Heydər 1488-ci il iyunun 30-da
Tabasaranda məğ lub edild i və həlak oldu. Beləliklə, Səfəvilərin siyasi hakimiyyəti
əldə etmək uğrunda hələ XV əsrin ortalarında baĢlanmıĢ mübarizəsi növbəti
müvəffəqiyyətsizliyə uğradı.
Yaqubun ölümündən sonra Ağqoyunlu dövləti vaxtaĢırı baĢ verən saray
çevriliĢləri nəticəsində zəifləmiĢdi. A z müddət ərzində Baysunqur (1490-1492),
Rüstəm (1492-1497), Gödək Əh məd (1497), Su ltan Murad (1497-1500), Əlvənd
(1498-1500), Məhə mməd i (1498-1499) hakimiyyətdə olmuĢlar.
Məhəmmədin in Sultan Murad tərəfındən öldürülməsindən sonra Ağqoyunlu
taxt-tac ının əsas iddiaçılarından olan Əlvəndlə Murad arasında 1500 -cü ildə
169
Əbhərdə sülh müqaviləsi bağlandı və onların əllərində olan torpaqlar Qızılüzən
çayı ilə sərhədləndi. Beləliklə, Azərbaycanın cənub hissəsi, Qarabağ, indiki
Ermənistan ərazisi Əlvəndin, Ġraqi Ərəb, Ġraqi Əcəm, Fars və Kirman isə Muradın
əlinə keçdi.
XV əsrin sonlarında ġirvanĢah və ġəki hakimi öz müstəqilliklərin i
itirməmiĢdilər. Ağqoyunlu dövləti daxilində baĢ verən hərc-mərcliyi görən Fərru x
Yəsar, Səfəv i sülaləsinin güclən məsindən narahat olmuĢ, Sultan Heydərin
övladların ı məhv etmək və ġirvana qarĢı ola biləcək təhlükən in qarĢısını almaq
məqsədini güdmüĢdür. ġirvanĢahla ġəki hakimi ġah Hüseynin münasibətləri
pisləĢdi, 1497-ci ildə onun təhriki ilə Fərru x Yəsarın gənc oğlu ġeyxĢah atasına
qarĢı üsyan qaldırdı və ġəki hakimi ilə birləĢdi. Müttəfıqlər Qəbələni qarət və viran
etdilər. Lakin Qəbələ hakimi Əbülfət bəyin kö məyinə gələn ĢirvanĢah onlan məğlub
etdi, ġey xĢah isə (gələcəkdə ġirvanĢah II Ġbrah im, 1502-1524) atası ilə barıĢdı.
XV əsrin sonlarında Azərbaycanın mü xtəlif bölgələrində baĢ vermiĢ
çəkiĢ mələr, feodal pərakəndəliy i və Səfəvi Ģeyxlərini nüfuzunun artması Ģəraitində
Ağqoyunlu dövləti tamamilə dağılmaq, iqtidarın ı itirmək ərəfəsində idi. Xalq
kütlələri daxili müharibələrdən yorulmuĢdu və yeni, vahid dövlətin yaranması üçün
əlveriĢli Ģərait yetiĢmiĢdi. Ərdəbil Ģeyxlərinin A zərbaycandan kənarda da müridləri
vardı. BaĢ verməkdə olan hadisələrlə əlaqədar olaraq həmin müridlərin fəaliyyət
miqyası geniĢlənməyə baĢladı. Ġranda,
Ġraqi Ərəbdə, Kürdüstanda və xüsusilə
Ru mda (Kiçik Asiyada)
imami məzhəbinə sadiq olan Ģiələr, Səfəvilərin tərəfdarı
kimi çıxıĢ edən dərviĢlər silaha s arıldılar və ġeyx Ġs mayıl Səfəv i baĢda olmaq la
siyasi məqsədlər naminə mübarizəyə baĢladılar.
Əgər ġey x Heydər yalnız A zərbaycan vilayətlərin i birləĢdirmək məqsədilə
çıxıĢ edirdisə, ġey x Ġsmay ıl öz tərəfdarların ın kö məyinə arxalanır, daha geniĢ
məqsəd güdürdü. O, Azərbaycan vilayətlərin i birləĢdirmək və babası Uzun
Həsənin torpaqların ı əhatə edən Ģiə məzhəbli böyük bir dövlət yaratmaq fıkrində
idi. Bu məqsədin gerçəkləĢ məsi üçün artıq əlveriĢli Ģərait yaranmıĢdı. QızılbaĢ
hərəkatı geniĢ vüsət almıĢdı və bu hərəkatla yalnız Ağqoyunlu hakimləri və
ġirvanĢahlar deyil, habelə Os manlı sultanları, Misir məmlükləri, Tey muri
hökmdarları da hesablaĢmalı oldular.
Azərbaycanın Ģimal hissəsində də (xüsusilə TalıĢda, Qaradağda və
Muğanda) bu hərəkatın xey li tərəfdarı vard ı.
Ağqoyunlu dövlətinin tənəzzü lü XV əsrin sonunda onun ərazisində
feodal pərakəndəliy inə, yerli hakimlərin müstəqillik iddiası ilə çıxıĢ etməsinə
səbəb oldu. Salnaməçilər belə iddiaçılardan 12 hakimin adın ı çəkirlər: 1)
Azərbaycanda Ġsmayıl Səfəvi; 2) Ġraq i Əcəmdə və Farsda Sultan Murad; 3)