184
Beləliklə, qala alındı və Ģahın əmri ilə dağıdıldı. Bundan sonra müəyyən müddət
ərzində Ģirvanhlar Dərbənd, Sulut və Gülüstan qalalarında Ģah qoĢununa müqavimət
göstərdilər. Beləliklə, ġirvan I ġah Təhmasib tərəfındən "ikinci dəfə" iĢğal olundu.
Əlqas Mirzə xəyanətkarcasına Os manlı sultanının yanında xid mətə girdi və I Sultan
Süley manın A zərbaycana yürüĢündə iĢtirak etdi.
Səfəvi sarayı Əlqasın qiyamını təzəcə yatırmıĢdı ki, ġirvanda yeni üsyanlar
alovlandı. 1547-ci ildə üsyanın baĢında II Xəlilullahın oğlu Bü rhan Əli Mirzə
dururdu. Əlqas Mirzənin yerinə ġirvanın hakimliy inə ġah Təhmasib gənc oğlu
Ġsmayıl M irzən i (gələcək II ġah Ġs mayıl) təyin etdi və onun lələsi Göyçə Sultan
Qacar o ldu.
Bu zaman Ġsmayıl Mirzə osmanlılarla müharibəyə getmiĢdi. Fü rsətdən
istifadə edən Bürhan Əli ġama xın ı tutdu. Osman lılar Azərbaycanın cənubundan
çəkildikdən sonra ġah Təh masib Ustaclı tayfasının baĢçısı Abdulla xanı ġirvan
bəylərbəyi edərək burada qiyamı yatırmağı ona tapĢırdı. Abdulla xan 1549-cu ildə
Buğurd vadisində qərar tutmuĢ ġirvan qiyamçılarına qarĢı mübarizəyə baĢladı.
Bürhanın ölü mündən sonra Ģirvanhlar onun yerinə gənc Mehrabı, Mehrabın
darmadağın
edilməsindən
sonra
isə
onun
qohumu
Qurbanəlini
təyin etdilər. Üsyançılar Xəzər dənizindəki adalardan birində (Derov adlanan
adada) gizləndilər. QızılbaĢlar ü zərək adaya çatdılar və qiyamçıları məhv etdilər.
Mərkəzi hakimiyyətə qarĢı baĢ vermiĢ bu yıxıĢlar ġirvan dövlətinin bərpasına
yönəlmiĢdi. Öz qüvvələrinə inan mayan ġirvan əyanları Osman lı sultanına yardım
üçün müraciət etdilər. Su ltan iĢğalçı məqsədləri güdür, Ģirvanhların əli ilə
qızılbaĢları ġirvandan, yaxın vilayətlərdən sıxıĢdırıb çıxarmağa və həmin əraziləri
Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil etməyə çalıĢırd ı.
ġəki xanlığın ın Səfəvilər dövlətinə b irləĢdirilməsi də bu dövrə təsadüf edir.
Həsən bəyin (1524-cü ildə vəfat etmiĢdir) varisi DərviĢ Məhəmməd xanın dövründə
ġəkinin Səfəv ilər dövləti ilə münasibətləri pisləĢ miĢdi. ġirvanĢah ġahruxun Buğurd
qalasında I ġah Təhmasib tərəfindən mühasirəyə alın ması zamanı ġəki hakimi onun
kö məyinə gəlmiĢdi. ġirvanın Səfəvilər dövlətin in tərkibinə qatılmasından sonra
ġəki hakimi Ģahdan vassal asılılığını qəbul etmiĢdi. DərviĢ Məhəmməd xan Ģaha
qarĢı mübarizədə Əlqası müdafiə etmiĢ, qardaĢı ġahnəzər xanı qoĢunla kö məyə
göndərmiĢdi. Buna görə də 1548-ci ildə Os manlı sultanı I Süley manın
Azərbaycandan çəkilməsindən sonra I Təh masib KiĢ qalasında gizlənmiĢ ġəki
xanını cəzalandırmaq üçün Qarabağdan Sevindik bəy ƏfĢarı qorçiləri ilə oraya
göndərdi.
1551-c i ildə ġəkinin müstəqilliy inə son qoyuldu. ġəki xanına qarĢı yürüĢdə
Ģahın vassalı - Kaxeti çarı Levan da iĢtirak edirdi. DərviĢ Məhəmməd xanın Ģahın
185
qərargahına gəlməkdən imtina etməsi hərb i əməliyyatların baĢlanması üçün bəhanə
oldu. ġəkililər KiĢ və Gələsən-görəsən qalalarında, Qafqaz dağlarının ətəyindəki
sığınacaqda-Sığnaqda gizləndilər. On lar hücum edən Ģah qoĢunlarına güclü
müqavimət göstərdilər. QızılbaĢlar KiĢin müdafiəçilərinə qarĢı mü xtəlif mübarizə
vasitələrindən, toplardan istifadə etdilər; 20 gün ərzində KiĢin qala d ivarları və
bürcləri dağıdıld ı, müdafiəçilərin baĢçısı Mahmud bəy qapı açarlarını Ģaha təqdim
etdi. KiĢin süqutundan xəbər tutan Sığnaq müdafiəç ilə ri də müqaviməti
dayandırdılar. DərviĢ Məhəmməd xan öz dəstəsi ilə gecə ikən Gələsən -görəsən
qalasından qaçmağa cəhd göstərdi, lakin ələ keçirilərək ö ldürüldü. Toy günü bəy
Qacar ġəkinin ilk qızılbaĢ hakimi təyin edildi.
XVI əsrin ikinci rübündə Osmanlı iĢğalına qarĢı mübarizə. I Sultan
Süley man dövründə Osmanlı imperiyası yenidən Azərbaycanı iĢğal etmək
cəhdlərinə baĢladı. Ġstila edilmiĢ Avropa ərazilərində müqavimətin artması sultanın
ġərqə doğru ekspansiyasını gücləndirdi. Maçanstana yiyələnmək uğrunda I Sultan
Süley man və Avstriya kralı I Ferd inand arasındakı müharibə tərəflərdən heç birinə
üstünlük qazandırmad ı. Dunayboyu vilayətlərdə ciddi müqavimətlə qarĢılaĢan
Osmanlı sultanı 1533-cü ildə Macarıstanın bölüĢdürülməsi haqqında Avstriya
kralı ilə sülh bağlamağa məcbur oldu. Beləliklə, I Sultan Süley man ġərqdə
ekspansiyanı həyata keçirmək üçün imkan qazandı. Os manlı imperiyası yüzilə qədər
gah Avropada, gah da Asiyada, bəzən isə eyni vaxtda hər iki qitəd ə iĢğalçılıq
müharibələri aparırdı.
1514-cü il Çald ıran döyüĢündən sonra Sultan Səlimlə ġah Ġs mayıl arasında
sülh müqaviləsi bağlanmamıĢdı. Ġraqi Ərəb və Kürdüstanın sünni hakimlərinin b ir
hissəsinə arxalanan osmanlıların cəhdləri uğursuz deyildi. QızılbaĢ lar da kü rd
hakimlərinin bir qismini öz tərəflərinə çəkməyə çalıĢırd ılar, onların sultandan
müstəqillik almaq səyini müdafıə edirdilər. Kürd əmirləri hər iki tərəfdən torpaqlar
alır, gah Səfəvi Ģahının, gah da Osmanlı sultanının tərəfınə keçirdilər. Bu,
Azərbaycan Səfəvilə r dövlətinin cənub-qərb sərhədlərində daimi toqquĢmalar üçün
bəhanə olurdu. Hər iki dövlət arasında düĢmənçiliyin və rəqabətin dərin səbəbləri
var idi. Os manlı sultanı Ġraqi Ərəb i ələ keçirməyə səy göstərirdi. Ġraqi Ərəb Asiya
ilə Avropa arasında beynəlxalq ticarət üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Qızğ ın
ticarət yolunda ġərqin ən böyük mərkəzlərindən biri Bağdad Ģəhəri idi. Əmtəələr
Hindistandan, yaxud Cənubi Ġrandan Ġran körfəzi və Bəsrə vasitəsilə Bağdada
gətirilirdi. Oradan isə Avropaya aparılmaq üçün Hələb vasitəsilə Aralıq dənizinə,
ya da Kiçik Asiyaya istiqamətləndirilird i.
QızılbaĢların vassalı, kürd sülaləsindən olan Əmir ġərəfin Bid lis qalasının
türklər tərəfındən ələ keçirilməsi cəhdi müharibə üçün bəhanəyə çevrildi. 1532-ci