188
qoĢununa müqavimət göstərə bilməmiĢ, Ġstanbula qaçmıĢdı. Əlqas Mirzə də
osmanlıların Azərbaycana üçüncü yürüĢündə iĢtirak etmiĢdi, lakin 154 9-cu ildə
Ģahın əlinə düĢərək Qəhqəhə qalasına salın mıĢ və qətlə yetirilmiĢdi.
1552-c i ildə Sə fəvi ordusu müdafiədən fəal hücum ə mə liyyatlarına keçdi.
Buna Ərzuru mdakı Os manlı hakimi Ġsgəndər paĢanın Xoy və Çuxursəd
bölgələrinə basqınları səbəb olmuĢdu. Ona qarĢı Ģah oğlu Ġsmayıl M irzənin
baĢçılığı altında qoĢun göndərdi. Ərzu ru m qalası yaxınlığında osmanlılar
qızılbaĢlar tərəfindən məğlub edildilər.
Osmanlıların Azərbaycana yeni yürüĢlərini çətinləĢdirmək, qənimət əldə
etmək məqsədilə q ızılbaĢ qoĢunu Kürdüstandakı Osman lı sərhəd bölgələrin i
xarabazarlığa çevirdi. YürüĢlərdən birində böyük qənimət (30 min qoyun, 10 min
iribuynuzlu ma l-qa ra və 3 min at) ələ keçirilmiĢdi. ġah Təh masib bu hərbi
əməliyyatda Ģəxsən özü iĢtirak etmiĢdi.
I Sultan Süley man 1554-cü ilin yazında Azərbaycana dördüncü yürüĢünə
baĢladı və Naxçıvanı tutdu. ġah Bazarçaya doğru geri çəkildi. DüĢmən in əsas
qüvvələri ilə ü z-ü zə gəlməmək taktikasına əməl edən qızılbaĢ dəstələri düĢmənin
hərəkət etdiyi yollara gözlənilməz basqınlar ed ir, onun canlı qüvvəsinə zərbələr
endirir və xeyli əsir alırd ılar. Tezliklə kəskin ərzaq çatıĢmazlığ ı hiss edən sultan
Naxçıvan Ģəhərini tərk etmədən öncə onu yandırıb, Azərbaycandan Kiçik Asiyaya
geri döndü. Geri çəkilməkdə olan düĢməni təqib edən Səfəvi qoĢunu Osmanlı
ərazisinə daxil oldu. DöyüĢdl böyük Osmanlı dəstəsi məhv edild i və sultanın
yaxın adamlarından biri olan Sinan bəy əsir alındı.
Naxçıvan və Ġrəvana doğru hərəkətlə eyni vaxtda Sultan Sü ley man
Azərbaycana Ģimaldan da zərbə endirməyə cəhd göstərdi. Bu məqsədlə ġirvanĢahlar
nəslindən olan Qasım Mirzə yeniçər dəstəsi ilə Kafaya göndərild i. Dağıstanda
Ku mık və Qaytaq hakimin in dəstəsi sultanın göstəriĢi ilə onunla birləĢdi. Qasım bu
dəstələrlə Dərbənddən keçərək ġirvana soxuldu. Bu zaman Səfəvi qoĢununun bö yük
bir hissəsi cənuba, sultanın əsas qüvvələri ilə müharibəyə getmiĢ və ġirvan
bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclının sərəncamında cüzi qüvvə qalmıĢdı. Qasım M irzə
Buğurd qalasını ələ keçirdi. Gülüstan qalası ətrafında baĢ vermiĢ həlledici döyüĢdə
Qasım Mirzə Gürcüstan isə Osmanlı hakimiyyəti altına keçdi. Qars vilayəti
boĢaldılmıĢ ərazi kimi tanındı və qərara alındı ki, onun əhalisi köçürü lsün. Bağdadla
birlikdə Ġraqi Ərəb sultanın əlində qald ı.
1555-c i ildə, osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlanmasından dərhal sonra ġah
Təhmasib dövlətin paytaxtını Təbrizdən Qəzv inə köçürdü və ömrünün sonunadək
orada yaĢadı. Bu tədbirin əsas səbəbi Təbrizin hər dəfə Osmanlı iĢğalına məru z
qalması idi.
189
XVI əsrdə iĢğal etdiyi ölkələrin maddi ehtiyatları və çoxsaylı canlı
qüvvələrini ö z əlində cəmləĢdirmiĢ Osmanlı imperiyası in kiĢafının zirvəsində idi.
Azərbaycan Səfəvilər dövləti həm Osmanlı ımperiyasına, həm də daim qızılbaĢ
ərazisi olan Xorasana soxulan ġeybanilər dövlətinə qarĢı müharibə aparmalı
olmuĢdu. Osmanlı diplo matiyası s ünni hakimlərini, o cü mlədən də ġeybaniləri
"qızılbaĢ kafirlərə" qarĢı müharibədə Sultanla birləĢ məyə təhrik edird i. Bu
müharibədə Osmanlı imperiyası istilaçı, hüçum edən tərəf idi. Buna görə də
qızılbaĢlar öz strategiyasını əsas etibarilə müdafıə üzərində qururdular.
"YandırılmıĢ ərazi" taktikasından faydalanan qızılbaĢlar hər dəfə Osman lı ordusunu
geri dön məyə məcbur edirdilər. Osmanlıların A zərbaycan və qonĢu ərazilərə
basqınları uğursuzluqla nəticələndi. Lakin onlar Səfəv ilər dövlətinə böyük ziyan
vurdular.
Səfəvi o rdusu çevik idi və manevretmə qabiliyyətli süvari h issələri ilə
tanınırdı. Buna görə də Səfəvilərin strategiyası bu üstünlükdən maksimu m istifadə
etməyə yönəldilmiĢdi. QızılbaĢ süvari dəstələri bəzən düĢməni geri çəkilməyə
məcbur etmək üçün onun üzərinə qəfil basqınlar edir, habelə hücum edən ordunun
arxasına keçir, ona gözlənilməz zərbələr endirirdilər.
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin süqutu. Osmanlı imperiyasının
Azərbaycanı zəbt etməsi. ġah Təh masibin ölü mündən sonra hakimiyyət uğrunda
Ģahın iki oğlu (Heydər və Ġsmayıl) arasında kəskin mübarizə baĢlandı. Bu
hadisələrdən xeyli əvvəl saray əyanları arasında parçalanma baĢ vermiĢdi.
Heydərin əsas dayağını güclü Ustaclı tayfası təĢkil ed irdi. Ustaclı əyanları
Heydərin hakimiyyət iddiasını müdafiə etməklə ö zlərinin dövlət aparatındakı
aparıcı rollarını saxlamağa çahĢırdılar. Buna qarĢı birləĢmiĢ əksər qızılbaĢ tayfaları
(Ru mlu, ƏfĢar, Türkman, ġamlı, Qacar, Zülqədər, Bayat, Varsaq) Ġsmay ılın
namizədliyini müdafıə edir, Ustaclı feodalların ı yüksək vəzifələrdən uzaqlaĢdırmaq
və onların torpaq mülkiyyətini ələ keçirmək istəyirdilər.
1576-c ı il may ın 14-də Qə zv ində, Ģah sarayındakı qanh toqquĢma
nəticəsində Ġsmayılın tərəfdarları Ģahzadə Heydəri öldürdülər. 20 ilə yaxın
Qahqəhə qalasında həbsdə saxlanılan Ġsmay ıl azad edild i və Ģah elan olundu.
Ustaclı tayfası təqib lərə məru z qald ı. 14 may hadisələrin in iĢtirakçısı o lmuĢ Ustaclı
əyanlarının ço xu II ġah Ġsmayılın əmri ilə edam edildi.
II ġah Ġsmay ıl ö zünün qısamüddətli hakimiyyəti dövründə (22 avqust 1576 -
24 noyabr 1577) kütləv i cəza tədbirləri ilə hakimiyyətini möh kəmləndirməyə cəhd
göstərdi. Bu hökmdarın ölü mü haqqında mü xtəlif ehtimallar vardır. Lakin həqiqətə
yaxın belə bir məlu matı qəbul etmək olar ki, Ģah kütləvi əzablar verdiy inə və Ģiəliyə