204
rəhbərlərinə yazırd ı: "Sizi əmin edirəm ki, burada (Gürcüstan ipəyini nəzərə
almadan) 50-60 batman at yükü ilə 3-4 min atı ipəklə yüklə mə k olar". Bu isə orta
hesabla 200 min batmana bərabərdir. Əmin Əh məd Razinin verdiyi məlu mata görə,
Azərbaycanın ən iri ipəkçilik mərkəzlərindən biri o lan ġamaxıda hər il 20 min
xalvara yaxın ipək satılırd ı.
Azərbaycan əhalisinin bir qis mi yarımköçəri həyat keçirir və heyvandarlıqla
məĢğul idi. Mil və Muğan düzənliklərindəki q ıĢlaqlar, Qarabağın, Cənubi
Azərbaycamn dağlıq bölgələrindəki yaylaqlar qədim zaman lardan etibarən
heyvandarlıq təsərrüfatının uğurlu in kiĢafını təmin etmiĢdir.
XVI əsrə qədərki dövrdə Azərbaycanda məskunlaĢmıĢ türk köçəri tayfaları
(Cəlairi, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və b.) tədricən yarımoturaq və oturaq həyat
tərzinə keçmiĢdilər. Bu proses çox ləng gedirdi: tayfaların yu xarı təbəqələ rindən
baĢlanır, daha sonra isə yoxsul, aĢağı təbəqələri əhatə edirdi. Siyasi hökmran lığa
malik o lan tayfa əyanları sarayda və ölkənin digər yerlərində yüksək, gəlirli
vəzifələri ələ keçirir, iri torpaq sahələrinin mü lkiyyətçilərinə çevrilir, ticarətlə və
Ģəhər iqtisadiyyatı ilə sıx əlaqələr yaradırd ılar, Həmin əyanlar yerli oturaq feodal
soyları ilə qohumluq münasibətlərinə daxil olu r və tədricən oturaq həyat tərzinə
keçirdilər.
Səfəvilər dövründə torpaq mülkiyyətinin əski formaları qalmaqda idi
(divani, xassə, vəqf və mülk). Dövlət torpaq sahələrinin və hakim sülaləyə məxsus
torpaq mülkiyyətinin geniĢlən məsi ölkənin sosial-iqtisadi inkiĢafı prosesində yeni
məqam olmuĢdur. I ġah Ġsmayıl Ağqoyunlu sülaləsi nümayəndələrinə, habelə
zəngin sünni ruhanilərə məxsus olan torpaq mülkiyyətini dövlətin ixtiyarına
keçirirdi.
Ġlk Səfəvi hökmdarları Ərdəbildən baĢqa Ġsfahanda, Fars vilayətində,
Heratda geniĢ torpaq sahələrinə malik idilər. Adətən, ən münbit və abad mülkləri
xassəyə daxil edirdilər. Bu minvalla Səfəvi sülaləsinin nü mayəndələri ö lkən in ən
iri feodallarına çevrilmiĢdilər.
Səfəvilər mərkəzləĢdirmə siyasəti naminə irsi xid mət müqabilində paylan mıĢ
torpaq mülkiyyətinin (soyurqal) məhdudlaĢdırılmasına can atırdılar. I ġah
Ġsmayıldan etibarən mərkəzi dövlət aparatı xəzinə torpaqlarının Ģahın vassalları
olan qızılbaĢ əmirlərinin irsi sahibliyinə keçməsinin qarĢısını almağa çalıĢırd ı. Ona
görə də Səfəvi hökmdarları feodal torpaq mülkiyyətinin yeni formasının - tiyulun
inkiĢafını təmin etməyə cəhd göstərirdilər. Tiyul irsi torpaq sahibliyi forması
deyildi, feodalın hərbi, yaxud in zibati xid mət müddətindən asılı idi.
Tiyuldar mərkəzi höku mət tərəfindən müvəqqəti bağıĢlanmıĢ ərazidən əldə
edilmiĢ vergini mənimsəyə bilərd i, lakin onun tiyulu idarə etmək hüququ məhdud
205
idi. Tiyullar baĢlıca olaraq qızılbaĢ tayfalarının feodal əyanlarına verilirdi.
Soyurqallar öz məzmununu dəyiĢmiĢdi: onlar artıq Ģiə ruhanilərinin və inzibati
bürokratiyanın ixtiyarında olan xırda kəndlər, digər yaĢayıĢ məntəqələrindən ibarət
idi.
Hakim sin if əsasən 5 qrupdan ibarət olmuĢdur: Ģah və hakim sülalənin
üzvləri, qızılbaĢ tayfalarının hərbi əyanları, ali Ģiə ruhaniləri, mülki bürokratiyanın
və oturaq əyanların nümayəndələri. Səfəvi dövləti ərazisində bütün siyasi və hərbi
hakimiyyət qızılbaĢ əyanlarına məxsus idilər. Nəinki mərkəzdə, habelə ətraf
nahiyələrdə, dövlətin bütün vilayətlərində Azərbaycan feodal əyanları hakim
mövqelərə malik olmuĢlar. Feodalların bütün digər qrupları Azərbaycan əyanlarma
nisbətən tabe, asılı vəziyyətdə idi. Azərbaycan feodallarının siyasi cəhətdən aparıcı
rola malik olması ondan irəli gəlirdi ki, q ızılbaĢ tayfaları ordunun baĢlıca kütləsin i
təĢkil edirdilər. Orduda ali vəzifələri tayfalara baĢçılıq edən və xid mətdə olan
qızılbaĢ əyanları tuturdular.
Əmirlər hərbi-feodal əyanların ın yuxarı zü mrəsində dayanırdılar. "Ölkə",
"yurd", "ocaqlıq" adlanan müəyyən ərazilər əmirlər tərəfındən idarə edilir və
onların maddi təminatını ödəyird i. Həmin ərazilər tiyul, soyurqal kimi və ya vergi
toxunulmazlığ ı təmin olun maqla, idarə hüququ əsasında feodal əyanlarının
ixtiyarına verilirdi. Əmirlər yalnız dövlətdə Ģərəfli və mənfəətli vəzifələr tutduqları
lıalda, bağıĢlan ılmıĢ torpaqlara sahib olduqları təqdirdə Ģaha sədaqətlə xid mət
edirdilər. Narazı qalmıĢ əmirlər ço x zaman q iyam qald ırırd ılar.
Divanın 1576-cı il tarixli siyahısında 114 əmir o lduğu göstərilir. Ustaclı
tayfasından olan əmirlərin sayı 15-ə çatırd ı (onlardan 10 nəfəri "'böyük əmir"
olmuĢdur). Adı çəkilmiĢ 72 əmirdən 56 nəfəri qızılbaĢ tayfalarına mənsub idi.
Digər əmirlər bu tərkibə daxil deyildi, çünki onlar Səfəvi dövlətinin yaradılmasında
iĢtirak etməmiĢ, əmir rütbəsinə dövlətin meydana gəlməsindən sonra çatmıĢdılar.
Ali ruhanilər Səfəvi dövlətinin müdafiəçisi idilər və hakim sülalənin
himayəçiliy indən bəhrələnirdilər. Din i təĢkilatlar (məscid lər, xeyriyyə evləri, Ģiə
müqəddəslərinin məzarları və s.) böyük var-dövlətə malik idi. GeniĢ torpaq
sahələri, dükan lar, sənətkarlıq emalatxanaları, karvansaralar, bağlar və s. kimi
obyektlər vəqf mü lkiyyətini təĢkil ed ird i.
Xristian ruhani təbəqəsinin (habelə erməni kilsəsi) də bir sıra imt iya zla rı
vardı. Erməni ruhani təbəqəsi vergi to xunulmazlığı hüququ olan monastır
mü lklərindən istifadə edirdi.
Torpaq mü lkiyyətinə malik olmayan kəndlilər ağır Ģərtlərlə dövlətdən,
qızılbaĢ xanlarından, mü lk sahiblərindən, vəqf mütəvəllilərindən və digər
sahibkarlardan kiçik torpaq sahələri icarə etməli o lurdular. Gen iĢ kütlələrin