180
1501-c i ildə qızılbaĢlar ġirvanı tərk etdikdən sonra burada onların
nümayəndəsi saxlan ılmıĢdı. Ġs mayılın ən nüfuzlu silahdaĢlarından biri olan Hüseyn
bəy Lələ ġamlı Səfəvilərin ġirvan caniĢini təyin olun muĢdu. O isə öz yerinə
Ģirvanhları təqib edən zaman Fərru x Yəsara çataraq onu atdan vurub yerə salmıĢ və
baĢını Ġsmay ıla gətirmiĢ xid mətçisi ("cilovdar") ġahgəldi ağanı qoymuĢdu. Həmin
vaxtdan etibarən ġahgəldi ağa ġirvanĢah sarayında qalaraq Təbrizə "bac" və
"xəracın" vaxtında göndərilməsinə nəzarət edird i. Lakin hakimiyyətini
möhkəmləndirmiĢ ġirvanĢah ġeyxĢah vassal asılılığından azad olmağı qərara aldı
və bacın ödənilməsini dayandırdı.
I Ġs mayılın sarayında sığınacaq tapmıĢ Su ltan Mahmud ġirvanĢah taxtını
özünə qaytarmaq üçün ondan hərbi yardım istəmiĢdi.
Sultan Mahmudu müdafıə etmək qərarına gəlmiĢ Ġs mayıl onunla birlikdə
qorçibaĢı Əbdül bəy Dədəni qoĢunla ġirvan üzərinə göndərdi. Bu yardım
müqabilində Su ltan Mahmud ġah Ġsmayıldan vassal asılılığını qəbul etmiĢ və onun
adına sikkə kəsdirmiĢdi.
Sultan Mahmud q ızılbaĢ qoĢunu ilə Gü lüstan qalasında ġeyxĢahı mühasirəyə
aldı. Qalanın mühasirəsi üç ay davam etdi. Mühasirədə qalanların vəziyyəti ü midsiz
olmuĢdu. Lakin gözlənilməz hadisə baĢ verdi: Su ltan Mahmud yatağında öz
xid mətçisi tərəfındən öldürüldü, onun baĢı isə ġeyxĢaha çatdırıldı. Bundan ruhlanan
Ģirvanlılar gecə basqınları təĢkil edərək özlərini itirmiĢ qızılbaĢları darmadağm
etdilər. Onların ço xu qaçmaq la xilas oldu, bir hissəsi isə əsir düĢdü. ġeyxĢah
adamlarını Ġsmay ılın yanına göndərərək ö z sədaqətini təsdiq etdi və Ġsmay ıldan
"ġirvanın idarəsinin ona bəxĢiĢ edilməsinə" nail o ldu. O, b ir neçə ildən sonra ġirvan
qalalarının və qoĢunun gücünə arxalanaraq Səfəv i asılılığından yenidən azad
olmağa cəhd etmiĢ, bacın ödənilməsini dayandırmıĢdı. Bu vəziyyət 1509-cu ilin
qıĢında qızılbaĢların ġirvana yeni yürüĢünə səbəb oldu. YürüĢə Ġsmayıl özü
rəhbərlik ed ird i. QızılbaĢ qoĢunu Cavad yaxınlığ ında Kür çayın ı keçərək ġirvana
daxil oldu. Ġsmayılın üstün qüvvələri ilə toqquĢmadan çəkinən ġey xĢah Buğurd
qalasında gizləndi. QoĢunun bir hissəsini ġamaxıya göndərmiĢ Ġs mayıl Bakıya
doğru hərəkət etdi. Bakı və ġabran ın qalabəyləri Ģəhər qapılarının açarlarını Səfəvi
Ģahına təqdim etdilər. ġirvanın d igər qalabəyləri də hədiyyələrlə Ġsmayılın hüzuruna
gəldilər. Dərbənd rəisləri Yarəh məd və Ağa Məhəmməd bəy nəinki Ģahın yanına
gəldilər, hətta ənənəvi "peĢkəĢ" də göndərmədilər. QızılbaĢlar Dərbəndə hərəkət
edərək onu mühasirəyə aldılar. BeĢ gün ərzində qala divarları altından 12 lağım
atıldı. ġəhərin müdafıəçiləri silah ı yerə qoy mağa məcbur oldular.
Çaldırandan sonra Ġsmayıl ġirvanĢahlarla sülh münasibətlərinə mey il edird i.
Dostcasına səfir mübadiləsi nəticəsində ġah Ġs mayılın qızı Pərixan xan ımla
181
ġey xĢahın oğlu Xəlil niĢanlandılar. Bu münasibətlər sonralar da müsbət istiqamətdə
inkiĢaf etdi.
I ġah Təhmasib dövründə Səfəvilər dövlətinin vəziyyəti. 1524-cü il
may ın 23-də I ġah Ġsmayıhn qəflətən ölümündən sonra hakimiyyətə qızılbaĢ tayfa
əyanlarının əlində oyuncağa çevrilən on yaĢlı oğlu Təh masib gəldi. QızılbaĢ
əmirləri torpaq mü lklərini yenidən bölüĢdürmək, yüksək və gəlirli dövlət
vəzifələrinə sahib olmaq uğrunda mübarizəyə cəlb olundular. AzyaĢlı Ģahın vəkili
(regenti) və tərbiyəçisi (lələsi) Div Su ltan Ru mlu oldu. O, Ustaclı tayfasından olan
əmirləri yüksək vəzifələrdən uzaqlaĢdırmıĢ, onları Çu xursəd (Ġrəvan vilayəti)
mü lklərin i öz torpaqlarına qatmıĢdı. Köpək Su ltan və Abdulla xan kimi Ustaclı
əmirləri Div Su ltana qarĢı çıxd ılar. 1527-ci ilin iyununda Naxçıvanda, Arpaçay
yaxınlığında döyüĢ baĢ verdi. Bu döyüĢdə Ustaclı tayfası məğlub edildi və Köpək
Sultan həlak oldu. Vəkalət vəzifəsi Div Sultanın və Təkəl tayfasının baĢçısı Çuxa
Sultanın əlinə keçdi. Lakin tezliklə onlar da ö z aralarında vuruĢmalı oldular. Çu xa
Sultanın təhriki ilə Div Su ltan öldürüldü.
Dövlət iĢlərinə rəhbərlik Çu xa Su ltan baĢda olmaqla Təkəli tayfasının əlinə
keçdi. Hadisələrin müasiri yazır: "O, əksər vilayətləri Təkəli tayfasından olan
qohumlarının arasında bölüĢdürmüĢ, onların hər birini xan tituluna və sultan
rütbəsinə qədər yüksəltmiĢdi".
Təkəli tayfasının hökmranlığı 1527-1531-ci illərdə (Çu xa Su ltanın ġamlı
tayfasının baĢçısı Hüseyn xan tərəfındən öldürülməsinə qədər) davam etdi. Təkəlilər
Ģahın vəkili vəzifəsini əllərində saxlamağa cəhd göstərərək Çu xa Sultanın oğlu
ġahqubadın namizədliyin i irəli sürdülər. Digər qızılbaĢ tayfalarının (Ustaclı, Ru mlu,
Zülqədər və ƏfĢar) əmirləri buna qarĢı çıxd ılar. On lar arasında Həmədan
yaxınlığında döyüĢ baĢlandı. Təkəlilər darmadağın edild ilər.Lakin onlar 1531-ci ildə
hakimiyyəti ö zlərinə qaytarmaq üçün yeni bir cəhd etdilər. Müqavimətlə qarĢılaĢmıĢ
Təbriz hakimi Üləma bəy Təkəli üsyan qaldıraraq paytaxtı talan etdi və öz
tayfasının bir hissəsi ilə Tü rkiyəyə qaçdı, sonralar isə Sultan Süley man ın
Azərbaycan yürüĢlərində fəal iĢtirak etdi. Hüseyn xan ġamlı da öz sələfi kimi
tayfasının qayğısına qalmıĢ, ən yaxĢı torpaqları ġamlı əmirləri arasında
bölüĢdürmüĢdü. Feodal qrupları arasında hakimiyyət və torpaq uğrunda mübarizə
Səfəvilər dövlətini xeyli zəiflətdi.
I ġah Ġs mayılın ölü mündən sonra qızılbaĢ tayfa əmirlərinin dövləti bürü müĢ
özbaĢınalıq dövrü on ilə qədər davam etmiĢdi.
Artıq iyirmi yaĢına çatmıĢ I ġah Təh masib qızılbaĢ əmirlərin in sıxıntılı
himayəsindən çıxmağı qərara ald ı. O, 1534-cü ildə Hüseyn xan ġamlını edam
etdirdi və tədricən dövlət hakimiyyətini ö z əlinə ald ı. O, mülki bürokratiyanın