174
və Ġlyas bəy Halvaçıoğlunu irəliyə yolladı. QızılbaĢların yolunu kəsmək üçün
Əlvəndin göndərmiĢ olduğu qüvvələr yolüstü Ġlyas bəy tərəfindən məhv edildi.
Əlvənd Ġsmayıla ġirvana qayıtmaq və həmin vilayətin idarəsi ilə
kifayətlən mək tələbi ilə məktub göndərdi, lakin rədd cavabı aldı. Ağqoyunlu hakimi
Naxçıvandan Ģimal-qərbə doğru hərəkət etmiĢ, döyüĢə hazırlaĢdığı ġərur dü zündə
dayanmıĢdı. Ġs mayıl Araz çayının cənub sahili boyunca irəlilədi, Naxçıvan
bölgəsində çayı keçdi və düĢmənin qarĢısına çıxd ı. Bu rada 1501 -ci ilin ortalarında
onlar arasında döyüĢ baĢ verdi. Ġsmayıl Hüseyn bəy Lələ, Əbdüləli bəy Dədə,
Xadim bəy Xülafə, Məhəmməd bəy Ustaclı, Bayram bəy Qaramanlı, Əbdi b əy
ġamlı, Qaraca Ġlyas Bayburdlu, Qarapiri bəy Qacar, Ġlyas bəy Halvaçıoğlu, Ġlyas
bəy Ayqutoğlu, Sarı Əli bəy Təkəli, Əli bəy Ru mlu (ləqəbi "Div Sultan") kimi
sərkərdələrini cinahlarda yerləĢdirmiĢdi. Öz əsgərlərin in döyüĢ qabiliyyətinə ümid
bəsləməyən Əlvənd sayca qat-qat üstünlük təĢkil edən qoĢununun döyüĢ
meydanından qaçmasına mane o lmaq üçün dəvələri bir -biri ilə zəncirlətmiĢ, onları
cəbhə arxasında yerləĢdirməyi əmr etmiĢdi. Lakin bu tədbirlərin də köməyi olmadı.
Ağqoyunlu qoĢunu darmadağın edildi və vahimə içərisində qaçmağa üz qoydu. Bir
çox Ağqoyunlu sərkərdəsi, o cü mlədən Lətif bəy, Sid iqazi bəy, Musa bəy, Qaraca
Mahmud bəy öldürüldülər. Salnaməçinin verdiy i məlu mata görə, bu döyüĢdə
Ġsmayıl Ģəxsi ig idlik və böyük sərkərdəlik məharəti göstərmiĢdi. O, q ılıncı ilə bir
çoxları kimi Qarçiqay bəyi də öldürmüĢdü. Ağqoyunlular qaçmaq la xilas ola
bilmiĢdilər. Onlar arasında Ərzincana qaçmıĢ Əlvənd də var idi.
1501-c i ilin payızında Ġsmay ıl tə mtəraqla Təbrizə da xil o ldu, adına xütbə
oxutduraraq sikkə zərb etdirdi və Azərbaycanın taxt-tacına yiyələndi. Beləliklə,
1501-c i il Sə fəvilər dövlətin in mövcudluğunun əzəli kimi qiy mət ləndirilir.
Səfəvilər dövləti yarandığı gündən etibarən Azərbaycan torpaqlarını
(ġirvan, Qarabağ, Naxçıvan, Muğan və Qızılü zən çayına qədərki Cənubi
Azərbaycanı) əhatə etmiĢdi.
Lakin siyasi vəziyyət ġah Ġsmayılın qarĢısında daha geniĢ vəzifələr qoydu.
Məğlub olmuĢ Əlvəndin qardaĢı, Fars və Ġraqi Əcəmin hakimi olan Murad
Ağqoyunlu Həmədanda böyük qoĢun topladı. 1503-cü il iyunun 21-də Həmədan
yaxınlığındakı A lma Qulağ ı adlı yerdə Ağqoyunlularla qızılbaĢlar arasında döyüĢ
baĢ verdi.
Sayca üstün olmasına baxmayaraq, Ağqoyunlu ordusu darmadağın edildi.
Fars və Ġraqi Əcəmin böyük bir hissəsi qızılbaĢların əlinə keçd i. Beləliklə,
Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu.
I ġah Ġs mayıl ö zünü babası Uzun Həsənin qanuni varisi hesab edir və
dövlətini Ağqoyunlu sərhədləri daxilində bərpa etməyə can atırd ı.
175
1503-cü ildə Ġs mayıl ġira z, Ġsfahan, KaĢan və Qum Ģəhərlərini, 1504 -cü ildə
isə Yəzd i ələ keçird i. Sonra Ġs mayıl Qərbə (Kiçik Asiyaya) doğru hərəkət edərək,
1506-1507-c i illərdə Suriya sərhədlərinə çıxd ı, Uzun Həsənin vətəni olan
Diyarbəkirə yiyələndi və Bağdadla birlikdə bütün Ġraqi Ərəbi ələ keçird i (1508).
Artıq 1510-cu ildə bütün Ġran vilayətləri (Xorasan istisna olunmaqla) Səfəvilər
dövlətinə birləĢdirilmiĢdi.
I ġah Ġsmayılın daxili və xarici siyasəti. MərkəzləĢdirilmiĢ dövlət yaratmaq
Səfəvilər dövləti banisinin daxili siyasətində baĢlıca ideyalardan biri idi. Ticarətin,
sənətkarlığın dirçəldilməsi və normal iqtisadi həyatın bərpası zərurəti bunu qəti
surətdə tələb edirdi.
I ġah Ġsmay ılın ən mühü m tədbirlərindən biri din i islahatın həyata
keçirilməsi idi. 1501-ci ilin payızında, Səfəv i hakimiyyətinin, ilk günündən islamın
Ģiə təriqətinin imamilər məzhəbi (12 imam ―isnə aĢara‖) dövlət dini elan o lundu.
Mənbələrdən məlu m olu r ki, Ġs mayılın əmri ilə Ģəhər məscidində oxunan
xütbədə 12 imam xatırlan mıĢ və ilk 3 xəlifə (Əbu-bəkr, Ömər və Osman) isə açıq
Ģəkildə lənətlən miĢdi. Anonim tarixçi qeyd edir ki, Ġs mayıl tacqoyma ərəfəsindəki
gecədə əmirlərdən və Ģiə üləmalarından məsləhət istəmiĢdi. Onlar 200-300 min
əhalinin üçdə iki hissəsinin sünni və yalnız bir h issəsinin Ģiə olduğu bir Ģəhərdə
xalq həyəcanlarının mü mkünlüyünü bildird ilər, onu bu tədbirdən çəkindirməyə
cəhd etdilər. Lakin Ģiəliy i qəbul etdirmək qərarına gələn Ġsmayıl demiĢdi: "Əgər
rəiyyət bir kəlmə etiraz etsə, mən Allahın köməy ilə qılıncı ələ alıb, bir nəfəri də sağ
qoymayacağam". Ertəsi gün yerli xatib (xütbə oxuyan) Təbrizin Cü mə məscid inə
gəlmiĢ, Ġs mayılın əmri ilə minbərə çıxmıĢ və xütbə o xu mağa baĢlamıĢdı. Ġsmayıl
isə təbrizlilərin baĢı üzərinə qald ırmıĢ olduğu qılıncı ilə minbərin aĢağısında
durmuĢdu. Onun yanında dayanmıĢ silahdaĢları baĢ verə biləcək müqaviməti
yatırmağa hazır id i.
Dövriyyəyə Ģiəlik simvolları olan pullar buraxıldı. Pul islahatı imami
Ģiəliy in təbliğ i və onun dövlətdə hökmran mövqeyinin möhkəmləndiriləsi
məqsədinə də xid mət edird i.
Lakin A zərbaycan və ġərqi Anadoludan kənarda Ģiəliy i tətbiq etmək çətin
idi. Sünniliyin hökmran olduğu Ġran vilayətlərinə qızılbaĢların irəliləməsi
nəticəsində üləmalar, əyanlar və Ģəhərlilər arasında Ģiəliyə qarĢı müqavimət artdı.
QızılbaĢlar yeni dövlətə, yeni məzhəbə qarĢı Ġsfahan, ġiraz, Kazərun və Yəzd
Ģəhərlərindəki mü xalifətlə hesablaĢmağa məcbur oldular.
Səfəvilər sünnilərə ġirvanĢahların, Ağqoyunlu sülaləsinin müdafiəçiləri və
yaxud xarici siyasi düĢmənlərinin - Os manlı imperiyasının, ġeybanilər dövlətin in
tərəfdarları kimi yanaĢırdılar. Məcburi Ģəkildə həyata keçirilmiĢ Ģiə islahatının ço x