Azərbaycan t a r ġ X ġ
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
44
tacqoyma mərasimini keçməli və Ali monqol xaqanlığı tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Əslində isə Hülakular səltənətinə sahib olmaq üçün aĢağıdakı üç yoldan istifadə edilirdi: 1) yeni elxan qurultayda seçilirdi; 2) yeni elxan öz sələfinin vəsiyyətinə görə təyin olunurdu; 3) yeni elxan zorla hakimiyyətə yiyələnirdi. Hülakular dövlətin in adi idarə sis temində ikinci yeri naib əs -səltənət (səltənət naibi) tuturdu. Naib əs -səltənət elxanın mərkəzdə olmad ığı məqamlarda dövlətin idarəsi ilə məĢğul olur, qalan vaxtlarda isə ölkənin vəziyyəti, mühüm xəbərləri barədə elxana məlu mat verir, onu gerçək Ģəraitlə tanıĢ edirdi. Dövlətin idarə sistemində üçüncü yeri ölkənin baĢ əmiri - əmir ül-ü məra tuturdu. Hərbi və inzibati bölgü bir-b irinə uyğunlaĢdırılmıĢdı: in zibati baxımdan vilayət hesab olunan ərazi hərbi baxımdan ölkə adlan ırdı. Mərkəzi dövlət aparatında hərbi-inzibati idarələri birləĢdirən orqan əmarət (əmirlik) adlanırdı və bu orqan baĢ əmir tərəfindən idarə olunurdu. BaĢ əmir dövlətin dörd əsas əmirləri sırasından seçilir və elxan tərəfindən təsdiq olunurdu. Əmarətə ö lkə əmirliyi, tümən əmirliyi, min lik və yüzlü k əmirlikləri, yarğu (məhkəmə) əmirliy i, eləcə də ali hərbi vəzifələr - inaq, bukavul, tavaçi, yasavul, bəlarquçi, bəxĢi və s. daxil idi. Ġnaqlar hərbi məsləhətçilər id i. Bu kavullar divandan ayrılmıĢ ixracatı və yürüĢlərdə əldə edilmiĢ qənimət i hərbi hissələr arasında bölür, ordu hissələrinin təminatı ilə məĢğul olurdular. Tavaçilər ü mu mi səfərbərliklə məĢğul olurdular. Yasavullar qoĢun hissələrini döyüĢ meydanlarına aparıb onları döyüĢə hazır vəziyyətdə saxlamalı id i. DüĢərgədə, yaylaq və qıĢlaqlarda hökmdarın və hərbi hissələrin yerləĢdiyi məskənlər-yurdlar yurdçilər tərəfindən salınırdı. Bəlarquçi qoĢun hissələri çəkildikdən sonra öz dəstəsi ilə döyüĢ meydanlarında, yurdlarda qalıb itkin düĢmüĢ, azmıĢ adamları, mal-qaranı və əĢyaları toplayıb sahiblərinə çatdırmalı id i. Hərbi kargüzarlıq bəxĢilər tərəfindən aparılırdı. Elxan ilərin qoĢun təĢkilatında aĢağıdakı bölgü mövcud idi. Bütün ordu tümənlərə (onminliklərə) ayrılırdı. Tü mən lərə on minbaĢılar baĢçılıq edird ilər. Tümənlər minliklərə, minliklər yüzlü klərə, yüzlüklər isə onluqlara bölünürdü. Minliklərə minbaĢıla r, yüzlüklərə yüzbaĢıla r, onluqla ra onbaĢılar baĢçılıq ed ird ilə r. Ordu nəfərlərinin adları b ir-bir kitabda qeydə alınırdı. Azərbaycanda mülki idarə divan sistemi üzrə aparılırdı. Mərkə zi dövlət aparatında 20-dən artıq divan mövcud idi. Həmin bölgələrdə mühasibat iĢləri 7 dəftər əsasında həyata keçirilirdi. Mərkəzi divanlar vəzirlər tərəfindən idarə olunurdu. Vəzirlər ölkənin ümu mi iqtisadi vəziyyətini n izamlamalı, tənəzzül və inkiĢafın səbəblərin i müəyyənləĢdirməli, maliyyə məsələlərini həll etməli və ilk növbədə, səltənətin, Ģahzadələrin, onların ailə üzv lərinin təchizatını təmin etməli id ilər. Vəzirlərin xüsusi kö məkçiləri - müav inləri (naibi-vəzirət) vardı. 45
Ġxtisaslı divanlar təsərrüfatın mü xtəlif sahələrini idarə ed irdilər, ölkənin baĢ mustovfisi tərəfindən idarə o lunan istifa divanı dövlət gəlirlərinin müəyyənləĢdirilməsi, toplan ması və xərclən məsi ü zrə ü mu mi mühasibat aparırdı. Uluq bitikçi ölkənin ə mla k rə isi sayılırd ı, dövlət sərvətlərinin cəmlən məsi və xərclən məsinə cavabdeh idi. MünĢi əl-məmalik dövlət sənədlərinin tərtibi ilə məĢğul olur və xarici dövlətlərlə əlaqələri tənzimləyirdi. Dövlət xəzinələri üç nəfər tərəfindən idarə olunurdu: nazir dövlət xəzinəsinin məsrəflərinə, müĢrif xəzinənin gəlirlərin in toplanmasma cavabdeh idi. Xazen (xəzinədar) isə xəzinənin varidatın ı mühafizə edirdi. Ġsfəhsalar dövlətin təhlü kəsizliyin i təmin etməli, Ģəhərləri qorumalı, asayiĢə, dövlət qanunlarının düzgün ic rasına nəzarət et mə li id i. Dövlət arbitra jla rı (həkə m ə l-məla lik) məhkə mə proseslərinə nəzarət edir, mübahisələrin qanun çərçivəsində həll olun masına çalıĢırd ı. Bayrat divanı istifadəsiz qalmıĢ torpaqların qeydə alınması və istifadə olunması, imarət divanı tikinti iĢləri, məsas divanı sənətkarlıq iĢləri ilə məĢ ğul olurdu. Dövlət sikkə xanala rın ın iĢi üçün xüsusi rəis məsuliyyət daĢıyırdı. Ticarət iĢləri məlik ət-tüccarın ixtiyarında id i. Ölkədə rabitə iĢlə ri ya m sistemi ü zrə aparılırd ı. Əsas yollarda hər 3 fərsə xdən bir (tə xminən 20 kilo metr) dayanacaqlar (yamlar) təĢkil olun muĢdu. Rabitə iĢləri bir yandan digərinə ötürülmə vasitəsilə həyata keçirilirdi. Dövlətin ərazisi vilayətlərə, onlar isə öz növbəsində tümənlərə bölün müĢdü. Tümən hərbi və in zibati bölgü baxımından eyni ərazini əhatə edirdi. Azərbaycan müstəqil v ilayət kimi 9 tü mənə ayrılmıĢdı və onların hər b iri ölkənin iri Ģəhərlərindən birinin adı ilə, məsələn, Təbriz tüməni, Ərdəbil tü məni, Naxçıvan tüməni və s. adlan ırd ı. Vilayətlərin idarəsi hakimlərə həvalə olun muĢdu. Vilayət və Ģəhərlərdə hərbi caniĢinlər də mövcud idi. Vilayətlər mərkəzi dövlət idarəsi sistemi çərçivəsində idarə olunurdu. Mərkəzi dövlət aparatındakı bütün divanlar vilayətlər, daha sonra isə Ģəhərlər üzrə Ģa xə lənird i. Vilayət və Ģəhərlərdə hakim, hərbi can iĢin, vəzir, qazı, müstovfı, bitikçi, nazir, müĢrif, isfəhsalar və s. kimi mərkəzi orqanların nümayəndələri ilə yanaĢı, mütəsərrif, Ģəhnə, qələmi, müqənnən, müəddil, mühəssil kimi vəzifəli məmu rlar mövcud id i. Vilayətlərdəki dövlət və səltənət torpaqlarının idarəsi müqatiəyə (icarəyə) verilirdi. Ġcarədarlar (mütəsərrif) adətən, 3 il müddətinə təyin olunurdular. ġəhnələr vilayətdə və Ģəhərdə asayiĢi qoruyurdular. Qələmi mərkəzi dövlət aparatındakı uluq bitikçi vəzifəsinə uyğun idi. Müqənnən vilayətlər ü zrə dövlət torpaqlarının həcmini müəyyənləĢdirir və bu barədə xüsusi kitablar - "Qaunnamə" lər tərtib edird i. Kənd yerlərində bu iĢi mütəlliqan adlı məmurlar görürdülər. Mühəssillər yerlərdə dövlət Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|