Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

 
 
təyin edib səciyyələndirən bir anlayıĢdır. Bununla yanĢı tanrını bir növ etnik m ənsubiyəti vardır- o, 
türk xalqlarının tanrısıdır. Ancaq göy baĢ ilahə tanrıya bərabər olsaydı, ona da ―türk xalqlarının göyü‖
deyilərdi. Run yazılarında belə söz birləĢməsi iĢlənməmiĢdir və iĢlənə də biməzdi, çünki göyün 
(səmanın) etni mənsubiyyəti, ―milli pasportu‖ ola bilməz- gör hamınındır, ümumbəĢəridir. 
1
Altun ayaq
- qızıl badə, içki qabı deməkdir. Oğuzların islamdan qabaqkı dolanıĢığında tez-
tez adları çəkilən üzüm Ģərabı, ―yemə-içmə‖, ―meyxanə‖ məclisləri, toyları adi hal idi.

---

34 
 
11. ĠÇ OĞUZA TAġ OĞUZ AS Ġ OLUB
B EYRƏ K ÖLDÜGĠ BÖYI BƏ YAN EDƏ R 
Kitabi Dədə m Qorqud. Dre zden əlya zması, s. 291-304 
 
ÜĢ Ok, boz Ok, y ığnaq olsaQzan evin yağmalard ı. Qazan geyi evin
yağmalatdı
1
. Ama TaĢ Oğuz belə bulun madı. Həmin Ġç Oğuz yağmaladı. Qaçan 
1
«Qazan evin yağmaladırdı», «Qazan görü evin yağmalatdı» sətirlərinin mahiyyətcə nə demək 
olması harədə elmi ədəbiyyatda aydın fikir yoxdur. V.M.Jirmunskiye görə, bu sətirlərdə nəsli kollektivin 
öz fərdi mülkiyyət hüququnuı hərbi baĢçının əmlakini bölüĢdürmək yolu ilə təmin etməsi ifadə olunnuıĢdur. 
X.Koroğlu bu boyda bəylərbəyinin evinə toplaĢan qənimətin bölüĢdürülməsi ehtimalını irəli 
sürmüĢdür. O.ġ.Gögyay burada Amerika hindularının davranıĢında qeydə alınmıĢ «Potlac» adeəinə 
oxĢar bir Ģey ifadə olunduğunu yazmıĢdır. Gökyay O.S. Dədəm Korkudun kitabı, 1973, S. CCCXXII 
- CCCXV). Ancaq «Potlac» hay-küylü bir qonaqlıq etmək yolu ilə qarĢı tərəfə - rəqiblərə meydan 
oxumaq üçün yapılırdı, baĢqa sözlə, yaxın, ya uzaq tayfa ilə qarĢıdurmaya, savaĢa çağırıĢ bildirirdi. 
Oğuzdaki ev yığması isə bambaĢqa bir tarixi institutdur. 
Qazan xanın öz evini yağmalatması oğuzların tarixinde hərbi demokratiya çağı ilə bağlıdır. 
O zaman daimi hakimiyyet orqanı olan hərbi Ģura - ağsaqqallar və ya «qocalar» Ģurası (Oğuz 
alplarından Aruz Qoca, Qazılıq Qoca, Kanqlı Qoca, Duxa Qoca, Usun Qoca, Ənsə Qoca, Qaragünə 
oğlı Qarabudaq, Qıyan Selcuq oğlu Dondar bəy və Bamsı Beyrək məhz bu orqanı təmsil edir) 
yaranmıĢdı. Bununla yanaĢı, hərbi baĢçı daimi vəzifə adamına çevrilir. «Dədəm Qorqud» kitabında 
«xalqın hərbi baĢçısı» (F.Engels) Qazan xandır. Homerin «Ġlliada»sında «ərler hökmdarı» adlanan 
Aqamemnon kimi, «albanlar baĢı», bəylərbəyi Qazan xan mütt əfıq qoĢunlar baĢçısıdır, yeni Ġç 
Oğuzla DaĢ Oğuzun, albanların, bəkdüzlərin və baĢqalarmın birgə qoĢununun baĢçısıdır. Oğuz elinin 
bütün hərbi-dövlət iĢini o aparır, xanlar xanı Bayandır ilə ali hakimiyyəti bölüĢdürür, ancaq 
vəzifəsinə seçki ilə qoyulur. Sıravi bir iĢə çevrilən müharibələrin verdiyi saysız qəniməti xalq özü 
püĢk qaydası ilə bölüĢdürürüdü. Hərbi baĢçının bu bölgüyə qarıĢmaq haqqı yox idi. F.Engels 
yazmıĢdır ki, Homerin təsvir etdiyi Troya xalq yığıncağında «çox demokratik qaydalar hökm sürür. 
Axilles hədiyyələrdən, yəni qənimətin bölüĢdürülməsindən danıĢarkən, bu vəzifəni heç də 
Aqamemnona və ya hər hansı baĢqa bir basilevse deyil, həmiĢə «axeyilərin oğullarına» yeni xalqa 
tapĢırır» 
(F.Engels. 
Ailənin, xüsusi mülkiyyetin və dövlətin mənĢəyi. - Marks K. va Engels F. 
SeçilmiĢ əsərləri, 2 c. Bakı, 1953, s. 260-261). Belelikle, hərbi demokratiya qaydaları olarkan, 
«hanımın» qənimət bölgüsündə iĢtirak etməsi və hərbi baĢçının bölgüyə qarıĢmaması (yağma zamanı 
Qazan xanın qadını Burla xatunun «əlin alıb dıĢarı çıxnıası» bununla bağlı idi) bir qanun olmuĢdu. 
Ancaq XII boyda bu qanun pozulmuĢdur. DaĢ Oğuzun bütövlükdə yağmada (bölgüdə) iĢtiraki t əmin 
olunmamıĢdı. Ġlkin feodalizm dövründə hərbi baĢçı hakimiyyətinin getdikcə real siyasi hökmranlığa 
(«kral hakimiyyətinə») çevrilməsi Ģəraitində hərbi demokratiya quruluĢuna xas olan «çox demokratik 
qaydalar» artıq tez-tez pozulmada idi. Ġctimai bərabərsizliyin yaranması, qənimətin doğurduğu 
acgözlük oğuzların da ictimai həyatı içərisinə nifaq toxumu sala bilmiĢ, DaĢ Oğuz Ġç oğuza asi düĢüb 
ədavət bağlamıĢdı. Nəticədə Oğuz elinin birliyi pozulnıuĢdu və bu birlik yenidən ancaq qılınc 
gücünə, qan bahasına yaradılmıĢdı. 

---

35 
Qazan evin yağ malatsa halalının əlin alur tıĢarı çıkardı, andan (sonra. –
Red
.) 
yağma edəri[lər]. TaĢ Oğuz beglerinden Aruz, Omen və qalan begler buna 
eĢitdilər, ayıtdılar ki: bak, bak Ģimd iye dekin Qazan ın evin belə yağma edərdik, 
Ģimd i neçün bele olmıyavuz dedilər. Ġttifaqi cəmi TaĢ Oğuz bəgləri Qazana 
gəlmədilər, edavət eyledilər. QılbaĢ derlər bir kiĢi vard ı. Qa zan aydır: mere
QılbaĢ, bu TaĢ oğuz egləri, dayim belə gəlürlərd i. ġimd i neçün gelmedilər dedi. 
QılbaĢ aydır: bilmezmisən neçün gelmedilər? Evin yağ ma-latdığın dem TaĢ Oğuz 
bele bulunmadı, sebeb oldur dedi. Qazan aydır: edavət bağladılar hemi? - dedi. 
QılbaĢ aydır: Xanım, mən varayın onların dostlığın, düĢmənligin biləyin dedi. 
Qazan aydır: sən bilürsən, var dedi. QılbaĢ bir qaç adam ilə b inüb Qazanın tayısı 
Aruzun evinə gəld i. Aruz də xi A ltun günligin d ikmiĢdi. Oğlanla rilə oturmuĢdu. 
QılbaĢ gelüb Aru za salam verdi aydır: Qaxan bunqlı old ı, əlbəttə tayım Aru z 
menqe gelsün dedi. Qara baĢım bunqaldı, üzerü me yağı g əld i, dəvələrim 
bozlatdılar. Qaraqoçda qazlıq atlarım kiĢnətdilər. Qaza bənqzər q ızımız ge-
linü miz bunqlı o ldı. Menim qara baĢıma gör neler geldi, tayım A ruz gelsün dedi. 
Aruz aydır: məreə QılbaĢ, ol vaqt kim Üç, Boz Ok yığnaq olsa ol vaqt Qazan evin 
yağmaladırdı. Suçumu z nə idi ki, yağmada belə olmadıq dedi. HemiĢe Qazanın
basma bunqlu gəlsün, tayısı Aruzı daim ana tursun. Biz Qa zana düĢmənüz, bəlli 
bilsün dedi. QılbaĢ burada soylamıĢ, görəlim, xanım, ne soylamıĢ. Aydır: mərə 
qavat, qalqubanı Qazan xan yerinden tun geldi. Ala tağdan çadırın, otağın dikd i. 
Üç yüz altmıĢ alt ı alp ərənlər yanına yığnaq oldı. Yemək içmək arasında beglər 
seni andı, üstümüze yağı nəsnə gelmedi. Mən səninq dostlığın düĢmənlığın
sınayı gəldim. Qazana düĢmən imiĢsən bildim, dedi. Qalqıb xoĢ qal deyüb getdi 
Aruz gayet səxt oldı. TaĢ Oğuz beglərinə ada m saldı. Omen gəlsün, alp Rüstem 
gelsün, Dönəbilməz Dülək Əvrən gelsün, gerü qalan bəglər həm gelsün, dedi. 
TaĢ Oğuz bəgləri həp yığnaq oldı. Ala bargah otaqlarm dü ze dikd i. Atdan, 
aygırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. TaĢ Oğu z bəglərinə ağırlıq edib
toyladı. Aydır: bəglər, mən sizi niyə qağırd ım bilürmisiz? Ayıtdılar: b ilmezüs. 
Aruz aydır: Qazan bize QılbaĢı göndermiĢ, elü m günüm çapıldı, qara baĢım 
bunqlu oldı, tayım Aruz menqe gelsün demiĢ. QılbaĢa ayıtdım ki, qaçan ki Qazan
evin yağma ladırdı TaĢ Oğuz bəgləri be lə yağ ma lardı. Bəg lər gəlür Qa zanı 
salamlar gedərdi. Omen aydır: ya sen ne cavab verdin? Aruz aydır ki: mere
qavat, biz Qa zana düĢmenü z dedim. Əmən aydır: eyü de miĢs ən. Aruz aydır: 
bəglər, ya siz nə dərsiz? Bəglə r aydır: nə deyəlü m, çün sən Qazana düĢmən 
oldun, biz də düĢməniz dedilər. Aru z araya müshəf gətürdi, həp bəglər əl urub 
and içdilər. Sənin dostunqa dost, düĢmənünqe düĢməmiz dedilər. Aruz cü mlə 

---

36 
bəgləri xələt lədi, döndi aydır: begler, Beyre k bizden qız a lmıĢdır, göygümü zdür. 
Amma Qazanınq inağıdır. Gelsün bizi Qazanla barıĢdırsun deyelüm, getürelü m, 
bize muti o lursa xoĢ, olmaz isə men saqqalını tutayım, siz q ılınc aĢuranq, 
paralanq aradan Beyrəg i götürəlim, andan sonqra Qa zan ilə iĢimiz xey ir ola dedi. 
Beyrəgə kağıd göndərdilə r. Beyrə k odasında yiğitlə rlə yeyüb içirdi. Aru zdan 
adam gəldi sala m verd i. Beyre k eleyk a ldı. [Elç i] ayıtdı: xanım, Aruz size sala m 
edər, kə rə m etsün Beyrək gelsün Qazan la bizi banĢdırsun der. Beyrək xoĢ ola
dedi. Atın çekd ilər bindi, q ırq yig idle A ruzunq evinə geldi. TaĢ Oğu z bəgləri otu-
rurken girib sala m verdi. Beyrəgə Aruz aydır: b ilü rmisən seni niye qağırdıq? 
Beyrek aydır: niye qağırdınqız? Aru z aydır: hep Ģol oturan bəglər Qazana asi 
olduq, and içdik. Müshef getürdilər: sen dexi and iç dedilə r. Qa zana men asi 
olma za m deyü and içdi, soyladı aydır: mən Qa zanınq nemətin çoq yemiĢə m, 
bilmə zsə m gözü mə tursun. Qara qoçda qazılıq atına çoq bin miĢə m, bilmə zsə m 
manqa tabut olsun. YaxĢ ı qaftanların çoq geymiĢəm, bilməzsəm manqa zindan 
olsun. Mən Qazandan dönməzə m, bəllü bilg il dedi. [Aru z qaqdı qarvayub]
Beyrəgin saqqalını tutdı. Begle Beyrəgə qıy madı. Beyrek Aru z qaqduğın burada 
bildi, soylamıĢ aydır: Aru z manqa bu iĢi edeceginq bilseydim, qaraqoçda qazılq
atuma b inerdim. Əgni berk də mir tonum geyərdim. Qara polad ü z qılıc ım 
bəlümə bağla rdım. Alın baĢa qond iĢığım urard ım. Qağ udalı alt mıĢ tutam 
süngümi elü mə alurdım. Ala gözlü bəgləri yanuma salardım. Qavat mən bu iĢi 
tuysam sənqə böylə gəlürmidim? A ldayuban ər tutmaq övrət iĢidir, örətindənqmi 
ögrəndinq sen bu iĢi, qavat dedi... Aru z gənə qaqdı. Beyrəgin saqqalını bərk 
tutdı, bəglərə bakdı, gördü kimsə gəlməz. Aru z qara polad üz qılıncın tartub 
Beyrəgin sağ oylluğın çald ı, qara qana bulaĢdı. Beyrəgin baĢı bıınqlu old ı. 
Begle r həp dağıldı. Hər kiĢi atlı atına bindi, Beyrəgi də xi bindirdilər, ardına
adam bindirib qucaqladılar, qaçdılar, Beyrəgin odasına yetürdilər, cübbəsin 
üzərinə örtdülər
. 
Beyrə k burada soyladı aydır: y iğitlə rim yerinqizdon uru turunq, 
ağ boz atumınq quyruğunu kesinq. Orqu beli Ala tağdan dünnen aĢunq, akmdılı 
gökli suyı delüb keçünq, Qazanınq divanına çapub varınq, ağ çıqarıb qara 
geyünq, son sağ ol, Beyrok ö ldi deyinq. <...> Yarın q iyamot gününde mən im 
elü m Qazan xa-nınq yakasında olsun, mənim qanım Aru za qo[ya]rsa dedi. Bir 
dexi soyla mıĢ aydır: yiğ itlə rim, Aruz oğlı BaĢat gəlmədim, ə lü m, günüm 
çapılmad ın, qaytabanda devəlerim bo zaltmad ın, qara qoçda qazılıq atım 
kiĢnətməd in, ağca qoyunlarım mənqrəĢmədin , ağca yüzlü qızım gəlün im 
ekĢəĢmədən, ağca yüzli görklü mi Aru z oğlı BaĢat gelüb almadın. Elim, günim 
Mötərizəyə alınmıĢ sözlər Drezden əlyazmasında olmadığından Vatikan əlyazması üzrə 
verilmiĢdir.

---

37 
çapmadın... Qazan mənə yetiĢsün. Menim qanım Aru za qomasun, ağca yüzlü 
görklü mi oğluna alı vərsün <...> Cəmi begler bindi. Qazanın qonur atın çəkdilər 
bindi. Boru ça lındı, küs unldı. Gecə gündüz de mədilər, yort ma old ı. Aru za və
cemi TaĢ Oğu z begle -rine xeber oldı, iĢde Qa zan ge ldi ded ilər. Anlar de xi çeri 
deyüb Böriağızdan
1
qazana qarĢı gəldilər. Üç Ok Bo z Ok qarĢılaĢdılar. Aru z 
aydır: mənim iç Oğuzda q ırımım Qazan olsun. Omen aydır: mənim qırımım 
Tərsuza mıĢ olsun. Alp Rüstəm aydır: menim qırımım Ənqsə Qoca oğlı Okç ı 
olsun dedi. Her b iri bir q ırım gö zətdi. A laylar bağlandı, qoĢunlar düzüldü, 
borular çalın dı, tavullar dögüldi. Aru z Qoca meydana at təpdi, Qazanı çağırıb: 
mə rə qavat, sən mənim q ırımımsan, s ən gəl bərü, dedi. Qa zan qalqan yapındı, 
sürgüsün əlinə aldı, baĢı üzərinə çevirdi, aydır: mərə qavat, mü xənnətliklə ər 
öldürmək necə olur mən sənqə göstərəyim dedi. Aru z Qazanın ü zərinə at sald ı. 
Qazan ı qılıcladı, zərrə qədər kəstirməd i, ətə keçdi. Növbət Qazana dəğdi. AltmıĢ 
tutan ala göndərin qoltuq qısdı, Aruza bir göndər urdı. Kö ksündən yalabıdaq ətə 
keçdi. At üzərindən yerə saldı. QarındaĢı Qaragünəyə iĢarət atdı. BaĢın kəs dedi. 
Qaragünə atdan endi, Aruzun baĢın kəsdi. TaĢ Oğuz begləri bunu görüp hep 
atdan endilər, Qazan ınq ayağına düĢdülor, suçların diləd ilə r, ə lin öpdülər. Qa zan
suçların bağıĢladı, Beyreg in qanın tayısın-dan ald ı. Aru zunq evini çapdırdı, elin
günün yağmalatdı, yigüt bəglər toyum o ldı <...>