Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. MOĠS EY KAĞANQATLI. ―AQVAN TARĠXĠ‖
|
1 Ağdıböri- bu coğrafi ad haqqında 11 №-li qaynaqda vərilən 2-ci izaha baxın. Lakin, ―Oğuz dastanı‖nı çapa hazırlayan Z.V. T oğanın bu dağın və Aladağın ―van gölünün quzeyində geniĢ yaylaqlar olacaq‖ ehtimalı kitabın mətni ilə uzlaĢmır; kitabda hər iki dağın Savalan silsiləsində olması, qərbdə- Bağdad, Gürcüstan, Diyarbəkr və Raqqa doğru yürüĢlərin isə sonra baĢ vərməsi yazılmıĢdır. 2 Savalan haqqındakı rəvayətə uydurma sayılır; Seblin, Sebelan uyğurcada sevinc, sevinmək bildirir. 3 Azərbaycanda ― Ucar‖ mahalı və Ģəhəri haqqında Yaqut Həməvi və Həmdullah Qəzvini də yazmıĢlar. Əfsanəvi zamanlarda Ucan yaylasında yaxĢı at yetiĢdirilməsi haqqında yazı fransızca səyyahı ġardenin və baĢqa əsr müəlliflərinin məlumatı ilə səsləĢir. 4 ― Azərbaycan‖ sözününün ―ənənəvi‖ olmayan belə bir izahı baĢqa bir orta əsr qaynaqlarında da var. XVIII yüzillikdə Türkiyə basqınları qarĢısında vətəni Təbrizi tərk edib Hindistana köçmüĢ Azərbaycan alimi Hüseyn Xələf oğlu Bürhanın ―Bürhane-qate‖ əsərində də biz bu izaha rast gəlirik: Guya Oğuz xanını döyüĢçüləri tökmə torpaqdan ucaldılmıĢ təpənə ― Azərabycan‖ adlandırmıĢlar, çünki, türk dillərində ―azər‖ sözü ―hündür‖, ―Bayqan‖ sözü isə ―ulu adamlar‖, ―əyanlar‖ deməkdir. (bax: Короглы Х. Огузский героический эпос. М., 1976, с. 102-103). Bu izahın elmi tutarı hələ öyrənilməmiĢdir. 41 3. MOĠS EY KAĞANQATLI. ―AQVAN TARĠXĠ‖ ―Aqvan tarixi‖ bənzərsiz tarixi yol keç miĢ əsərlərdən birid ir. Onun hansı xalq ın tarixi-ədəbi fikrin in bacarığın ın malı o lması haqqında qızğın mübahislərin arası kəsimir və yəqin ki u zun zamanalr kəsilməyəcək. Ancaq onu mə misə mək istəyən, onu baçĢqa xalq ın adına çıxmaq istəyənlər isə əsərin ö z yazısı, öz ruhu, heç bir çeyə uyuĢub qarıĢmayan öz ―dəst-xətti‖ göstərir ki, o, yalnız bir xalq ın tarixin in malıdır; yalnız b ir xalqın altı tüz, yeddi ü z iç ərisində yaĢadığı ağ günlərə sevinən, bunlardan qat-qat çox olan acılı-ağrılı, qanlı-qadalı günlərə isə göynəyib ağramayan bir əsərdir. Bu xalq Ģərqi Zaqafqaziyada yaĢamıĢ, indiki azərbaycanlıları yaradıb dünyaya gətirən köklərdən biri o lmuĢ albanlar idi. Buna görə də ―Alban tarixi‖ kitabı b izə qədim erməni (qrabar) dilində gəlib çatsa da, ona sahib sayıla b iləcək yeganə tarixi varlıq ya lnız və yalnız albanların ö züdür. Tarixdə bu və ya baĢqa dillərdə yaran mĢ əəsərlər çoxdur, misal üçün (Orta Asiya xalqlarının Əbu Əli Ġbn Sina, Biruni və Fərabi ərəbcə yazıb-yaratmıĢlar), ancaq belə bir fakt həmin əsərlərin milli-tarixi ünvanı üçün göstərici deyildir və o la da bilməz. Azərbaycan tarixĢünaslığında belə bir fikri var: bu əsərin qabara çevrilməsi VIII yüzildə ərəb xilafətin in kö məyi ilə qriqoryan kils əninin Albaniyanlı öz nüfuzuna tabe et məsi ilə bağlıdır. (ba x: Бунияатом З. Азербаиджан в VII-IX в. В. Б., 1965, с. 6-12, 94-102), ―Alban tarixi‖ nini b irinci və ikinci kitablarını, görünür bir müəllif yazmıĢdır, VII yüzilə, xüsusilə CavaĢirin hakimiyyəti illərinə düĢən bu hadisələri o öz gözləri ilə görmüĢdür. Lakin ikinci kitabda hadisələrin izlənilməsi X yüziliyə çatdırılır. Kağantalı Mo isəy VIII-IX yüzillərdə yaĢaya biməzdi, deməli sonuncu bir kitabın baĢqa bir adamın əlindən çıxması sözsüzdür. BaĢqa sözlə, üçüncü bir kitab, əslində bitmiĢ bir əsərə sonralar qatılmıĢdır. Bu b ir daha göstərir ki A lban kilsəsi ətrafında gedən mübarizə ilə bağlı olaraq, bu dövrdə ―Alban tarixi‖ artıq siyasi əhəmiyyət kəsb etmiĢ bir əsərə çevrilmiĢdir. AĢağıda göstərilən parçaların qaynağı ―Alban tarixi‖ nin 1861-ci ildə Sankt-Peterburq çapıd ır. Ġndi bu çap köhn əlmiĢ və naqis sayıldığından, biz Azərbaycancaya parçaları kitabın ya xın larında Ye reavanda bura xılmıĢ rusca yeni çapı ilə tutuĢdurmuĢuq bəzi o xunuĢlar üzərə son rus çapının redaktəsi də nəzərə a lın mıĢdır. Bax: Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, bu çapı haraylayan müəlliflər kitabın bir çox yerlərini öz istədiyini kimi dəyiĢmiĢ, bəzən isə bilərəkdən kəsib atmıĢdır. Buna görə də yeni çapı bir sıra hallarda əski 1861-ci il çapı qədər və bəlkə dah naqis qərəzli və nöqsanlıdır. Yeni Ģapın müəllifi öz qeydlərində Albanalrın iqtisadi və mədəni cəhətdən geridə qalmıĢ, yarımköçəri, primitiv bir etnik toplum kimi verərək yazır ki, guya onlar xalq ola bilməmiĢ, VII yüzillit ə kimi öz etik varlıqlarını itirərək erməni xalqına qarıĢmıĢlar. (s. 176-177). Bununla o‖Alban tarixi‖ ni alban dilində yazılmasının mükün olmadığını, bir növ, sübuta yerinə yetirməyə çalıĢır, kilsə qrabaranı isə əsəri ana |