Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Aqvan ölkəsi haqqında 
 
Aqvan ölkəsi öz variyyəti və [onu quzeydən qoruyan] qafqaz dağ 
sisiləsi ürəko xĢayan və gözəld ir. Ulu Kür çayı ara ma l a xraaq [buryaöz dalğ ları 
qoynuna] çoxlu böyük və kiçik balıqlar gətirir, qıvrıla-qıvrıla böyüyüb Xəzər
dənizinə tökülü r. Onun a xarı boyu uzanb ged əb düzənlər ta xıl və ü zü m (mətndə: 
çaxır. -Red), neft və duz, ipək pamb ıq və saya gəlməyən zeytun ağacları ilə 
doludur. Dağlarında qızıl, mis, gümüĢ və sarı qum çıxarılır. Yırtıcılarında aslan, 
xallı pələng, bərbir və qulan, uçanlardan isə qartal, Ģahin və baĢqa bu kimi 
heyvanlar yaĢayır. Partav Ģəhəri paytaxtdır
1
.
XXVI fəsil. 
Aqvan hökmdarı Vaçaqanın Aqvan kils ələri məclisində 
bə ynil miĢ qanunları. 
 
Aqvan hökmdarı Vaçaqanı vaxtında dindarlar və yepiskoplar, ruhanilər 
və kö məkç ilər, a zatla r və ra miklər (qara ca maat ) arasına narazılıq düĢmüĢdü. 
Be lə olduqda, hökmdar ma reri
2
ayının on üçündə [kilsə] Yığıncağı: böyük bir 
divanxana arzusuna düĢdü. ―Mən Aqvan çarı VaĢaqan, partav arxiyepiskopu 
ġubhaliĢ, qapaq yepiskopu Manas
3
, HaĢu yepiskopu Yunan,
Euta
4
yepiskopuları Anani və Saa k, Kaqanqat kəndinin keĢiĢi Ġosif, Partav
keĢiĢi Mate, Bed keĢiĢi Abikaz, AyırmanuĢ keĢiĢi Urbat, Arsaq azatları v ə tayfa 
baĢçıları
5
, keĢiĢlər: Ġovəl, Parmide və Ġakov, Kaqanat baĢçısı Baku r və bir ço x 
dili kimi qələmə vərməyə çalıĢır. Halbuki sovət tarixĢünaslığında albanlar ermənilər və gürcülər ilə 
yanaĢı Zaqafqaziya yüksək maddi-mənəvi həyat yaratmıĢ qədim bir xalq sayılır və nəinki VII 
yüzillikdə, hətta X yüzillikdə bellə Arrandan aran (alban) dilinin qalıb iĢlənməsi göstərilir.
1
Alban tarixçisinin yazdığına görə, Patrav Ģəhərini (ərəbcə yazılıĢı Bərd`a) Sasani 
hökmdarı Peroz (459-484) tikdirmiĢ, buna görə də o, ilk vaxtlar Perozapat adlanmıĢdı. VIII-X 
yüzillərdə Zaqafqaziyanın ən böyük Ģəhəri olmuĢ, 944-cü ildə dağıldığı üçün əhəmiyyətini itirmiĢdi 
(bax: Материалы по истории СССР, вып. 1, с. 78).
Azatlar və ramiklərin kimliyi haqqında 
2
K. Patkanaya görə mareri, romalıların may ayına uyğun gəlir. 
3
Alban tarixi‖ində Qapaq (Qapala, Qəbələ) yepiskopu Manas, habelə Qor (Qorqud adının 
baĢlanğıc komponeneti), Qazan kimi tarixi adların iĢlənməsi Albaniyanın etnik tarixinin 
öyrənilməsində yeni bir istiqamət açmıĢ olur. Bununla bağlı aĢağıdakı araĢdırmaları gözdən keĢirmək 
olar.
4
Uti. 
5
T ayfa baĢçıları- nahapetlər haqqında bax: Məmmədova F.Göst ərilən əsəri. S, 102-108 

---

43 
baĢqları bizim yalaq yerimiz Aquendə hamılıqla mənim qarĢıma toplanaraq 
qərar verdik: ‖
1. Kənd keĢiĢləri ildə iki dəfə yepiskopun ayağına gəlin diz çökmə li, 
onddan [müqəddəs] kitablar ü zrə dini qaydaları öyrənməli və adət üzrə ildə bir 
kərə ona par vermə lid irlər.
2. Ruhani və ya dyakon təyin o lunduqda, ruhani [yepiskopa] dörd, 
dyakon isə drahma
1
pul vermə li id i. 
3. Azat və hökmdar nəslindən olan ada m is ə öz ruhunun xilas ı üçün ö z 
əli ilə yəhərli, yüyənli atı və ya vərə biləcəyi baqa Ģey bağlamalıdır. Əgər 
sağlığında bunu etməmiĢ olsa, o öləndən sonra ailəsi ödəməlid ir. 
4. Xa lqdan keĢiĢ üçün aĢağıdakı pay düĢür: h ər il 4 ölçü buğda, 6 ölçü və 
16 dolça [üzü m] Ģirəsi. Kasıblar qoy taxılın yarısın və bacardıqları qədər çaxır 
vərsinlər. Ancaq kimin əkinliy i və ya üzü mlüyü yo xdursa, ondan heç nə 
almasınlar. Bu göstərilən lərdə artıq verənlər öz ruhu qarĢısında xeyirxahlıq yapır. 
Pavəl de miĢkən: ―Kim səpində əliaçıq lıq edirsə, b için i də bol o lur. Kimin
qoyunları var, bir qoyun, üç əlçim və bir kərpic pendir vərsin, kimin atı varsa –
bir dayça, kimin malı varsa-bir buzov vərsin. 
5. Hər b ir a zat, kəndli (Ģinakan) və ya hər hansı dinə inanan Ģəxs il boyu 
bir dəfə dəfn ehsanı vermə li, yəni bacard ığı kimi ölən ada mı yad etmə lid ir ki, 
onu öz zəh mətinin bərhrəsindən məhru m etməsin. Onun (ölənin.-Red) atları var 
idisə, rəh mətliyin ruhu Ģad olsun deyə-kilsəyə bir atı bağıĢlasın, ma l-qarası var 
idisə, bir cöngə bağıĢlasın.
6. Monastrda olan keĢiĢ və ya Ģagird öz nəfsini boğ mayıb b ir Ģey aparmıĢ 
olsa və bunu üstü açılarsa, biab ırç ılıqla buradan qovulmaslı, oğlu (xostak) is ə 
kilsə [iĢləri] üçün götürülməlidir. 
7. Əgər bir kilsənin keĢiĢləri ço x, ic ması isə kiç ikdirsə, baĢqa bir kils ənin 
isə adamı ço x, keĢiĢləri a zdırsa, ço x olan yerdən adamları götürüb, keĢiĢləri ço x 
olan yerə köçürmək olurdu.
8. Xaçpərəst adam dava-dalaĢ salarsa və ya qan tökərsə yepiskopun 
qarĢısına gətirilməli və qanun ilə cəzalandırılmalıd ır.
9. Böyük bir kəndə ba xan yepis kop baĢqalarına göz dikmə məlidir. Ġki 
kənd bir-birinə ya xındırsa, qoy onla rın bir ruhanisi olsun. Qoy ruhani, rəhbər ola
biləcəyi ic maya baĢçılıq etsin. 
10. HeĢ kəs qohumu ilə, qardaĢı arvadı ilə ev lənə bilmə z.
11. Bir səbəb olmadan arvadını atıb gedən və baĢqa qadınla nikahsız 
evlənən ər yarama z və qatildır; ya xud bütlərə sitayiĢ edən kimsəni əl-ayağı bağlı 
halda hökmdarın qarĢısına gətirməli və ölü m cəzası verməli. 
1
Qədim yunanlarda alınma pul vahidi, çəkisi 3,4 qram.

---

44 
12. [Ölünün üstündə] yas qurub ağlaĢanları ağıç ıla rla birlikd ə ə l-qolunu 
bağlayıb çarın qarĢısına gətirmək və cəza vermək lazımdır. Belələrinin ailəsi 
birdə göz yaĢı tökməyə cürət etmə məlidir.
13. Bir kisə ölü ət i yeyirsə və ya 40 günlük yasağı
1
pozun ət yeyirsə və 
bazar günü iĢə çıxır və kilsəyə getmirsə, qoy ruhani camaatla birlikdə ona cəza 
vərsin.
14. Kimsə üçüncü gün və ya beĢinci gün böyük yasaq qabağı ət yesə, 
qoy bir hə ftə ət ye məsin; baĢqa bir Ģ ə xs isə onun ruhani qarĢısında belə
etmədiy ini sübuta yetirərsə, qoy kəndin böyüyü ondan bir cöngə alıb ruhaniyə 
vərsin. 
15. Əgrə kənddə yaĢayanlardan iri, ruhanilərin günahını üzə çıxararsa və 
onlar da bunu boyunlarına alarsa, qoy yepiskop onları mühakimə edib
peĢimançılıq çəkmək üçün səhraya qovsun. Yo x, onlar həqiqəti boyunlarına 
almasalar və baĢqalarının dedikləri dü z ç ıxıb sübuta yetərsə, qoy onara dini 
qanunlar iə cə za vərilsin və kənddən qovulsunlar. Əgər günah çıxmay ıb, 
açılmamıĢdırsa, qoy ruhaniyə nahar xeyratı keçirmək buyrulsun. 
16. Əgər ruhaninin yoldaĢ ları, ö zlə ri olduqları ha lda, onu günah 
iĢləməkdə ittiham edirlərsə, qoy ruhani müqəddəs xaç qarĢısında, xəbərçilər və 
camaat qarĢısıında dayanıb [cavab] vərsinlər. [Onu suçlu olması sübuta yetərsə], 
qoy onu müqəddəs merabdan ayırıb kənddən qovsunlar. Əgər Ģagird lər içib
keflənirlə r və camaat onları qabaqlar bir-biri ilə çəkiĢ mələ ri o lduqlarını 
bilird ilə rsə, onda qoy ruhani nahar duası oxusun v ə camaat isə [yalançıları] lənət 
ilə qapıdan qovsun. əgər onlar imana gəlib söyləsələr ki, ―biz yalan demiĢik‖, 
qoy onlar məbəddən çıxmadan peĢimançılıq duası o xusunlar. Əgər bundan sonra 
da Ģagirdlər böhtan atsalar, onlar [d ini] qaununlar ilə ittiham olunacaqlar.
17. Sonra, yepiskop və keĢiĢlər çara Ģikayət etlər ki, a zatlar kənddə iki və 
ya üç kilsəni monastra çevrmiĢlər; [qoy onda] azatlar da öz Ģərtlərini 
bildirsinlə r. Çünki ça r yepiskoplara və əyanla ra buyurmuĢdur ki, iĢləyən kilsələrə
dəyməsinlər, kilsənin ə manətlərin i və gəlirlərin i isə Birinci və ya BaĢ kilsəyə 
versinlər. 
18. [Kilsə üçün] ondabir ödənc verən azatla r, qoy yarsıın bu kils əyə, 
baĢqa yarısını isə öz kilsələrinə vərsin lər.
19. Ba zar günləri qoy ağa da, qul da, baĢ kilsəyə getsinlər və ö lənlə r üçün 
yadetmə mərasimi yapsınlar. Yadellilər ruhla rın sait liy i üçün kils əyə pul 
ödəməlidirlər.
1
Xaçpərəstlər üçün burada nəzərdə tutulan ―yasaq‖ islamdakı ―oruc tutma‖ qaydasına
uyğun gəlir.

---

45 
20. A zatla r ö z malikanələrində din i [xid mətlə r üçün] yepiskopun ra zılığı 
olmadan keĢiĢi tutmasınlar və ya xid mətdən qovmasınlar. KeĢiĢləri isə, 
zadəganlar və ya xalq onları istəmə zsə, yepiskopun icazəsi olmadan çıxıb
getməsinlər.
21 . Əgər zadəgan öz ö lkəsidə xaç ta xtı qoymaq istəyrisə, ya xud 
müqəddəslərin cəsədlərini saxlatmaq, yaxud qurban vermək istəyirsə, bunu 
yepiskopun icazəsi ilə et mə li, imkan larını nəzə rə a lma lıdır. Kim bi iĢi ica zə ilə
edərdisə, qoy ona mərhə mət o lsun və kim bu iĢi belə et mə miĢsə, qoy kilsədən 
uzaqlaĢsın və yepiskopa imkan ı içərsində cərimə ödəsin: onun nəq qədər cərimə 
ödəmisindən asılı olaraq din qanunları ilə qoy günahı bağıĢlasın.
Bu qanunları yepiskolar, keĢilər və ruhanilə r a ztla r ilə birlikdə ça r 
qarĢısında qəbul etmiĢlər. Qoy çara arvadı ilə, oğlu ilə və bu məbəd də onlar ilə 
birlikdə, b iz yepiskopla rın, kils ə xad imlərinn dilində deyilən xeyir-dua nəsib 
olsun... Aqvan hökmdarını bütün zədaganları bu fərmana möhür vurmuĢlar. (s. 
65-69). 
II KĠTA B 
IV fəsil.